نقش ازت بر روی گیاهان

ازت یا نیتروژن، یکی از عناصر ضروری و پرمصرف گیاهان است. از بین 17 عنصر ضروری برای رشد گیاهان، 14 عنصر باید توسط ریشه گیاه از خاک جذب شوند و از بین این 14 عنصر، 6 عنصر شامل ازت(نیتروژن)، فسفر، پتاسیم، کلسیم، منیزیم و گوگرد، عناصر پرمصرف محسوب می شوند. کمبود هریک از این عناصر، باعث کمبود عناصر غذایی در گیاهان می شود.

نیتروژن، در رده اول عناصر پر مصرف قرار می گیرد. به عبارتی نیتروژن، اولین و اصلی‌ترین عنصر مورد نیاز گیاهان است که توسط کود نیتروژن به زمین داده می‌شود. البته به صورت اولیه زمین دارای عنصر ازت می‌باشد اما به سبب کشت‌های مداوم و استفاده از روش‌های نادرست در کشت، میزان آن در خاک به شدت تقلیل می یابد و برای اینکه بتوانیم باز هم به کشت مواد غذایی در زمین‌هایمان ادامه بدهیم باید از کودهای تقویتی مانند کود نیتروژن برای زمین استفاده بکنیم.

هرچند نیتروژن عنصری است که به شکل گاز نزدیک به 78 درصد اتمسفر زمین را تشکیل می دهد ولی این شکل از نیتروژن توسط گیاهان(البته بجز حبوبات)، قابل جذب نیست. از این رو نیتروژن گازی باید به شکل آمونیوم و نیترات تبدیل شود تا بتواند مورد استفاده گیاهان قرار گیرد. این تبدیل یا توسط ریز جانداران (میکرو ارگانیسم ها) موجود در خاک یا توسط باکتری های هم زیست موجود در گیاهان و یا با واکنش های شیمیایی و تولید کود شیمیایی انجام می شود.

همچنین نیتروژن یا ازت، فراوان ترین عنصر غذایی معدنی موجود در گیاهان است. این عنصر 2 تا 4 درصد ماده خشک گیاه را تشکیل می دهد.

گیاهان به میزان زیاد و به طور مداوم به ازت نیاز دارند و غالباً با افزایش اندازه گیاه، نیاز آنها به ازت بیشتر هم می شود. گیاه برای جذب ازت موجود در خاک، سیستم ریشه ای وسیعی نیاز دارد و اگر گیاه، ریشه ضعیفی داشته باشد ممکن است حتی در حضور ازت در خاک هم نتواند آن را جذب کرده و نشانه های کمبود نیتروژن را از خود بروز دهد.

ازت یا نیتروژن بخشی از کلروفیل و ماده اصلی تشکیل دهنده همه پروتئین ها است. این عنصر مسئول رنگ سبز تیره ساقه و برگ، ایجاد انشعاب و پنجه زنی در گیاه، تولید برگ، بزرگ شدن اندازه گیاه و تشکیل عملکرد محصول است.

اثر کمبود ازت بر گیاهان

کمبود ازت در گیاه، منجر به کاهش قابل توجه سرعت و میزان رشد در گیاه می شود، در نتیجه بازدهی و عملکرد محصول و محتوای پروتئین آن کاهش می یابد.

علائم و نشانه های ظاهری کمبود نیتروژن در گیاه

از آنجایی که ممکن است در برخی موارد، نشانه های کمبود دو عنصر مختلف یا حتی نشانه های وجود یک بیماری در گیاه مشترک و مشابه باشند بنابراین تشخیص کمبود ازت بر اساس علائم و نشانه های ظاهری ، روش صددرصد دقیقی در همه شرایط نمی تواند باشد. آزمایش نمونه خاک و گیاه در آزمایشگاه، بهترین روش شناسایی میزان کمبود ازت و دیگر عناصر مورد نیاز گیاهان است. با این حال علائم و نشانه های ظاهری گیاه به شرح زیر در بسیاری از اوقات در ارائه یک تحلیل اولیه از کمبود نیتروژن در گیاه کمک کننده خواهند بود.

• زرد شدن برگ (از آنجایی که نیتروژن، عنصر تشکیل دهنده ی کلروفیل است، کمبود آن به شکل زردی یا کلروز برگ ظاهر می شود. این زردی در آغاز بیشتر روی برگ های مسن تر (برگ های پایین تر) مشاهده می شود، در حالی که برگ های جوان تر (برگ های بالایی)، سبز باقی می مانند زیرا مقداری نیتروژن از برگ های مسن تر دریافت می کنند. در صورت کمبود شدید ازت، برگ ها قهوه ای شده و به تدریج می میرند)
• کاهش عملکرد گیاه
• پژمرده شدن گیاه
• کوتاه شدن گیاه (گیاهان دارای کمبود ازت، دارای ظاهری کوتاه و کم پشت هستند)
• کاهش یا توقف رشد رویشی (در این گیاهان، پنجه زنی ضعیف و سطح برگ کم است)
• باریک شدن، سخت شدن و فیبری شدن ساقه ها
• رشد بیشتر ریشه ها نسبت به ساقه ها و از بین رفتن تعادل بین آن ها
• قهوه ای شدن و مرگ ریشه ها در اثر شدید شدن کمبود ازت
• قرمز مایل به ارغوانی شدن ساقه ی برگ ها
• کوچک ماندن میوه درختان
• ریزش گل ها
• ریزش میوه ها
• عدم رشد کامل میوه
• کاهش سطح پروتئین در غلات مثلاً در گندم و ذرت

نشانه ظاهری کمبود ازت در گندم

تامین ازت مورد نیاز گیاهان با استفاده از کود شیمیایی ازته

مهم ترین روش تامین ازت گیاهان، استفاده از کود های دارای ازت (کودهای ازته) یا کودهای نیتروژن است. در حال حاضر سالیانه حدود 102 میلیون تن ازت به صورت انواع کود های شیمیایی در جهان مصرف می شود که سهم ایران از این مقدار نزدیک به 900 هزار تن است، این میزان به طور میانگین 78 درصد کل کود مصرفی کشور را تشکیل می دهد. همان طور که گفته شد، استان خوزستان، بیشترین میزان مصرف کود بین تمام استان های کشور را داراست که البته بخش عمده آن در شمال استان (که یکی از قطب های مهم کشاورزی کشور محسوب می شود) شامل شهرستان های دزفول، شوش، اندیمشک و کرخه مصرف می گردد.

در اراضی کشاورزی منطقه شمال خوزستان شامل شهرهای دزفول، شوش، اندیمشک و کرخه، بدلیل خشک و نیمه خشک بودن منطقه(بارندگی کم و تبخیر بالا)، عدم رعایت تناوب زراعی صحیح، حذف بقایای گیاهی بویژه به روش  سوزاندن، عدم کاربرد و یا کاربرد کم مواد آلی و شدت خاکورزی باعث شده که کربن آلی موجود در خاک به تدریج و طی سالهای متمادی، تقلیل یافته و خاک از نظر ماده آلی فقیر محسوب گردد. از آنجا که منبع اصلی تامین ازت گیاهان، ماده آلی خاک می باشد لذا مصرف کودهای ازته(کودهای نیتروژن) جهت جبران نیتروژن مورد نیاز گیاهان در زراعت های مختلف در این منطقه کاملاً ضروری به نظر می رسد.

انواع کود شیمیایی ازته(کود شیمیایی نیتروژن)

انواع مهم کود شیمیایی نیتروژن عبارتند از:

اوره، اوره فسفات، سولفات آمونیوم، دی آمونیوم فسفات، مونو آمونیوم فسفات، نیترات کلسیم، نیترات پتاسیم، نیترات سدیم، نیترات آمونیوم، نیترات آمونیوم کلسیم، سولفات نیترات آمونیوم، تیو سولفات آمونیوم، نیترات آمونیوم اوره، اوره با پوشش گوگردی و کلرید آمونیوم.

کود اوره

کود اوره یکی از انواع کودهای شیمیایی ازته است که برای تامین نیتروژن مورد نیاز گیاهان استفاده می‌شود. اوره به عنوان منبع نیتروژن برای گیاهان(دارای 46 درصد نیتروژن خالص)، از دوام بالایی برخوردار است و به راحتی در خاک حل می‌شود. کود شیمیایی اوره به دو شکل گرانول و پریل و با نام تجاری اوره (Urea) در بازار شناخته می‌شود. بیشترین تفاوت شکل گرانول اوره با شکل پریل اوره در ابعاد و اندازه کود اوره است. به طور معمول  اندازه دانه‌ها در کود اوره گرانول حدود ۲ الی ۴ میلیمتر و در کود اوره پریل ۱ الی ۲٫۴ میلیمتر می‌باشد. مصرف کود اوره برای گیاهان بسیار مفید است؛ چرا که در رشد و عملکرد گیاه تاثیر به سزایی دارد.

کود اوره فسفات

کود اوره فسفات، علاوه بر داشتن نیتروژن که می‌تواند بهبود رشد گیاهان را به دنبال داشته باشد با داشتن فسفر، می‌تواند در کاهش نیاز زمین به کود فسفاتی نیز نقش موثری داشته باشد. کود شیمیایی اوره فسفات بدلیل تاثیر مطلوب و بازده بالا، به یکی از کودهای پر استفاده در صنعت کشاورزی تبدیل کرده است.

کود سولفات آمونیوم

کود سولفات آمونیوم یکی دیگر از انواع کودهای شیمیایی است که جهت تامین نیاز گیاهان به ازت(دارای 21 درصد نیتروژن خالص)، مورد استفاده قرار می‌گیرد. این کود شامل ترکیبی از یون‌های آمونیوم و سولفات است که نیاز گیاه به ازت و گوگرد را برآورده می‌کند. آمونیوم سولفات دارای دانه‌های کوچک و سفید رنگ است که استفاده از آن افزایش کیفیت محصولات و عملکرد آن‌ها را به دنبال خواهد داشت.

کود دی آمونیوم فسفات

از دی آمونیوم فسفات برای تامین فسفر و نیتروژن گیاهان استفاده می‌شود. این کود شامل ترکیبی از یون‌های دی آمونیوم و فسفات است که به عنوان منبع ازت و فسفر برای گیاهان عمل می‌کنند. فسفات دی آمونیوم به صورت دانه‌های کوچک و سفید رنگ است و معمولاً در بازار با نام تجاری DAP شناخته می‌شود. برای استفاده صحیح از این کود باید به نوع گیاه و عناصر موجود در خاک منطقه توجه کرد.

کود مونو آمونیوم فسفات

مونو آمونیوم فسفات (MAP) یکی از مهم‌ترین کودهای صنعت کشاورزی به‌شمار می‌رود. حل شدن سریع این کود منجر به جدا شدن یون‌های آمونیوم و فسفات از یکدیگر شده و به جذب شدن آن توسط خاک کمک می‌کند. این کود تا حدی خاصیت اسیدی دارد. استفاده درست از این کود می‌تواند اافزایش کیفیت محصولات را به دنبال داشته باشد.

کود نیترات کلسیم

نیترات کلسیم به عنوان یک کود ازته، یک ترکیب شیمیایی شامل یون‌های کلسیم و نیترات است و به عنوان منبع ازت و کلسیم برای گیاهان عمل می‌کند. این کود شیمیایی به صورت مستقیم روی بافت گیاهان تاثیر می‌گذارد و در تسریع روند جذب مواد مغذی توسط گیاه نقش موثری دارد. استفاده صحیح از این کود، بهبود کیفیت محصولات را به دنبال خواهد داشت.

کود نیترات پتاسیم

کود نیترات پتاسیم شامل یون‌های پتاسیم و نیترات بوده که با اعمال تاثیر مستقیم بر بافت گیاهان، نقش موثری در جذب مواد مغذی توسط گیاه ایفا می‌کنند و به عنوان منبع ازت و پتاسیم برای گیاهان عمل می‌کند.

کود نیترات سدیم

نیترات سدیم یکی دیگر از ترکیبات شیمیایی است که در کشاورزی به عنوان کود مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ترکیب شیمیایی شامل یون‌های سدیم و نیترات است. نیترات سدیم به عنوان تامین کننده ازت گیاهان عمل می‌کند و بهبود رشد و عملکرد آن‌ها را به دنبال خواهد داشت. با وجود خواص تحریک کننده‌ای که در گیاهان ایجاد می‌کند استفاده بی‌رویه از این کود به هیچ عنوان توصیه نمی‌شود.

کود نیترات آمونیوم

کود نیترات آمونیوم از قدیمی ترین کودهای نیتراته در دنیا محسوب می شود که کشاورزان برای تامین ازت خاک زمین‌های زراعی از آن استفاده می‌کنند. استفاده آسان و محتوای زیاد مواد مغذی در نیترات آمونیوم آنرا به عنوان یک کود محبوب ازته تبدیل کرده است. این ترکیب در خاک بسیار محلول است و نیترات به راحتی توسط محصولات کشاورزی برداشت می‌شود. بخش آمونیوم آن نیز یک منبع تأخیری برای تامین نیتروژن در گیاهان محسوب می شود.

کود نیترات آمونیوم کلسیم

کود نیترات آمونیوم کلسیم، که اغلب به اختصار  CANنامیده می‌شود، منبعی عالی برای تامین نیتروژن و کلسیم مورد نیاز گیاهان محسوب می‌شود. غلظت بالای نیتروژن و همچنین وجود نیتروژن در دو فرم آمونیوم – نیترات در این کود موجب جذب سریع و تغذیه گیاهان با نیتروژن می‌شود. وجود کلسیم به عنوان ماده مغذی ثانویه در این کود بر پروتئین موجود در غلات تاثیر ویژه‌ای دارد و موجب افزایش ارزش غذایی این کود می‌شود.

کود تیو سولفات آمونیوم

از مزایای کود تیوسولفات آمونیوم ، داشتن همزمان نیتروژن و گوگرد است. سولفات آمونیوم دارای نیتروژن به فرم آمونیوم است. بنابراین ریشه گیاه به سرعت این عنصر را جذب و مورد استفاده قرار می دهد.

در این کود، گوگرد به شکل سولفات وجود دارد به همین دلیل موجب کاهش pH خاک می شود بنابراین، کود سولفات آمونیوم در خاک‌ های قلیایی استفاده می‌شود و باعث تسهیل جذب ریزمغذی هایی همچون آهن، روی، مس و منگنز می گردد. این کود در بازار کودهای خشک و مایع از انواع پرفروش محسوب می شود.

کود نیترات آمونیوم اوره

کود مایع نیترات آمونیوم اوره که اصطلاحا به (UAN) معروف می باشد حاوی حدود (32%- 28%) نیتروژن مي‎باشد. این کود، منبعی عالي برای تامین نیتروژن مورد نیاز گیاه می‎باشد. کود نیترات آمونیوم اوره به دلیل مایع بودن و سهولت در مخلوط کردن با خاک و ترکیب آسان با سایر عناصر غذایي و مواد شیمیایي کشاورزی، محبوبیت زیادی پیدا کرده است.

کود اوره با پوشش گوگردی

کود اوره با پوشش گوگردي با نام تجاري (S.C.U) که در آن اوره به ‌عنوان منبع نيتروژن عمل مي‌کند و گوگرد به‌عنوان يك پوشش و حفاظ، آزاد شدن نيتروژن را تنظيم مي‌کند. کود اوره با پوشش گوگردي از جمله کودهاي پربازده است که به آرامي جذب گياه مي گردد. کود اوره، ازت مورد نياز گياهان را تامين مي کند و پوشش گوگردي موجود روي سطح کود اوره، امکان دسترسي به ازت موجود در اين کود را در مدت زمان طولاني تر و در طول فصل رشد محصول فراهم مي کند. اين پوشش مقاومت کود در مقابل شسته شدن توسط آب را فزايش داده و بر خلاف اوره معمولي پوشش داده نشده، کود اوره از دسترس گياه خارج نمي شود و سبب کاهش خطرات زيست محيطي در مقايسه با اوره معمولي مي شود.

کود کود کلرید آمونیوم

کود کلرید آمونیوم منبع خوبی از نیتروژن  و کلر به شمار می‌رود که هر دو برای رشد گیاهان ضروری هستند. کلرید آمونیوم به طور مستقیم قابل جذب توسط ریشه گیاهان بوده و در نتیجه می‌تواند به تامین نیازهای غذایی آن‌ها کمک کند.

البته استفاده از آمونیوم کلرید به عنوان کود شیمیایی محدودیت‌هایی نیز دارد. برای مثال، در خاک‌های شور که از قبل حاوی مقادیر زیادی کلر هستند، استفاده از این کود می‌تواند منجر به آسیب به گیاهان شود.

آیا کود سفید همان کود ازت است

کود سفید همان کود نیتروژن یا کود ازته است اما در اصطلاح مرسوم بین کشاورزان، بیشتر منظور از کود سفید، کود اوره است که ظاهری سفید رنگ و گرانولی(دانه ای شکل) است. بنابراین ماده اصلی تشکیل دهنده کود شیمیایی سفید، عنصر نیتروژن است.

کود سه بیست یا کود 20 20 20

کود سه بیست یا کود 202020، یکی از کودهای شیمیایی است که مواد مغذی زیادی در خود دارد.

مخلوط‌های ۲۰-۲۰-۲۰ به خوبی متعادل هستند و مواد مغذی ضروری و بسیار پرمصرف یا اصطلاحاً ماکرو شامل ازت، فسفر و پتاسیم را برای گیاهان فراهم می‌کنند آنهم به میزان مساوی. درصد ازت، فسفر و پتاسیم موجود در آن هرسه، بیست درصد است. البته در برندهای مختلف ممکن است حاوی عناصر دیگری مانند منگنز، بورات، روی و آهن نیز ‌باشد.

کود سه بیست به دلیل خواص بسیار زیادی که دارد برای زمین‌های زراعی، گلخانه‌ها و گیاهان آپارتمانی استفاده می‌شود. این کود به دو صورت پودری و مایع وجود دارد، خواص کود در هر دو نوع یکسان است.

کود ازت بالا

بطور کلی، به کودی که دارای سه عنصر ازت، نیتروژن و پتاسیم باشد کود NPK  می گویند، و کود ازت بالا در واقع نوعی کود NPK است که مقدار عنصر نیتروژن (ازت) آن بیشتر از درصد دو عنصر دیگر باشد .

کودهای ازت بالا می توانند دارای عناصر ریزمغذی مانند منگنز، آهن و غیره هم باشند. برای شفاف شدن مطلب فرض کنید روی برچسب کود NPK خریداری شده، عدد ۱۰-۱۰-36 نوشته شده باشد که بدین معنی است که دارای 36 درصد نیتروژن ، ۱۰ درصد فسفر و ۱۰ درصد پتاسیم است که نوعی کود کامل ازت بالا محسوب می گردد.

عوامل و فاکتورهای موثر در انتخاب نوع کود ازته مناسب

انتخاب نوع کود ازته مناسب از بین انواع کود ازته موجود در بازار به عوامل و فاکتورهای مختلفی بستگی دارد که که در زیر به برخی از مهم ترین آنها اشاره می شود:

• شناسایی وضعیت خاک کشاورزی (از نظر عناصر غذایی موجود در آن، میزان کمبود مواد مغذی خاک، وضعیت اسیدی یا قلیایی بودن خاک و …)
• نوع محصول(هر نوع محصول نیازهای خاص خود را دارد. مثلاً غلات نیاز بیشتری به نیتروژن دارند، در حالی که محصولات ریشه‌ای مثل سیب‌زمینی به فسفر و پتاسیم بیشتری نیاز دارند)
• زمان مصرف(برخی کودها باید در مراحل خاصی از رشد گیاه استفاده شوند)
• نوع اقلیم و آب و هوای منطقه
• نتایج آزمایش بر روی نمونه های برگ گیاه در آزمایشگاه و تعیین میزان ترکیبات مغذی و میزان کمبود هرکدام از آنها
• عوامل اقتصادی و هزینه

روش های محاسبه مقدار کود ازته مورد نیاز

تعیین میزان مناسب مصرف کودهای شیمیایی نیتروژن برای هر گیاه و هر منطقه از اهمیت زیادی برخوردار است. مصرف کمتر از حد آن، اهداف مصرف کود را محقق نخواهد کرد و مصرف بیش از حد کود نیتروژن هم مشکلاتی مانند آلودگی زیست محیطی، افزایش هزینه‌های کاشت و کاهش کیفیت محصول را به دنبال خواهد داشت.

برای محاسبه مقدار کود ازته مورد نیاز برای یک هکتار زمین، می‌توان به دو روش زیر عمل کرد:

• روش تجربی
• روش آزمایشگاهی

روش تجربی در محاسبه مصرف کود ازته

در این روش، از تجربیات کشاورزان و متخصصان کشاورزی در محاسبه مقدار کود نیتروژن استفاده می‌شود. برای مثال، برای یک هکتار زمین کشت گندم، می‌توان به طور متوسط 120 کیلوگرم کود نیتروژن در نظر گرفت.

روش آزمایشگاهی در محاسبه مصرف کود ازته

در این روش که روش دقیق تر و معتبرتری است همانطور که قبلاً گفته شد با بررسی نمونه‌های خاک و با توجه به نیاز گیاه به ازت، مقدار مناسب کود نیتروژن تعیین می‌شود. برای این کار، می‌توان از خدمات آزمایشگاه‌های تحلیل خاک استفاده کرد.

زمان مصرف کود ازته

بهترین زمان مصرف کود ازته، متناسب با نیاز گیاهان و شرایط آب و هوایی منطقه تعیین می‌شود. برای بسیاری از گیاهان، بهار و تابستان بهترین زمان برای مصرف کود ازته هستند. در بهار، هنگامی که گیاهان در حال رشد هستند، مصرف کود نیتروژن می‌تواند به آن‌ها کمک کند تا سریع‌تر رشد کنند. همچنین، در تابستان نیز که گیاهان میوه و بذر می‌دهند، مصرف کود نیتروژن می‌تواند در بالا بردن محصول نهایی نقش موثری داشته باشد.

نحوه مصرف کود ازته

نحوه مصرف کود نیتروژن باید به گونه‌ای باشد که بتواند به بهبود رشد و عملکرد گیاهان کمک کند. همچنین، باید به تعداد و فاصله بین دفعات مصرف کود نیتروژن توجه داشت تا به گیاهان فرصت دهیم از این ماده مغذی بهتر استفاده کنند. برای مصرف کود نیتروژن، می‌توان از روش‌های مختلفی استفاده کرد که در ادامه به آنها اشاره می‌شود:

مصرف کود نیتروژن به صورت خاکی

در این روش، کود نیتروژن به صورت پودر یا دانه‌ به خاک اضافه می‌شود.

مصرف کود نیتروژن به روش کودآبیاری

در این روش که به روش کودآبیاری معروف است، کود نیتروژن به صورت محلول و همراه با آب آبیاری در اختیار گیاه قرار می گیرد. این روش برای گیاهانی که در شرایط خاصی قرار دارند، مانند گیاهانی که در خاک‌های فقیر و یا در مناطقی با بارندگی کم رشد می‌کنند، مناسب است.

مصرف کود نیتروژن به صورت محلول پاشی

در این روش، کود نیتروژن به صورت محلول در آب به برگ‌های گیاهان محلول پاشی می‌شود. این روش برای گیاهانی که برگ آن‌ها می‌تواند مواد مغذی را به خوبی جذب کند، مناسب است.

زمان‌بندی استفاده از کودها

زمان‌بندی استفاده از کودهای ازت بسیار مهم است و رعایت آن به رشد بهتر گیاه و بهره‌وری بالاتر کمک می‌کند.

جمع بندی

در این مقاله سعی شد به اهمیت عنصر نیتروژن در رشد و نمو گیاه و بازدهی محصول پرداخته شده و نکات مهم و اساسی در مصرف کودهای ازته بیان شود. در هر مورد اشاره شده در این مقاله می توان با مراجعه به مقالات تخصصی و تکمیلی منتشر شده در وب سایت کشاورز امروز، مطالعه بیشتری انجام داد. امید است این مطالب برای کشاورزان عزیز و بویژه کشاورزان زحمتکش شمال خوزستان شامل شهرهای دزفول، شوش، اندیمشک و شهرستان کرخه که سهم ویژه ای در تولید محصولات کشاورزی و تامین امنیت غذایی کشورمان دارند مفید واقع شود.

منبع

راهنمای جامع کودهای شیمیایی، آلی و زیستی(شناخت، تولید و کاربرد)