وابستگی بی رویه کشاورزی به کودها و سموم شیمیایی جهت افزایش حجم تولید به گونه ای بوده که نگرانی های زیادی از بابت سلامت انسان ها و حفظ محیط زیست ایجاد نموده است. کشاورزی ارگانیک و تولید محصولات ارگانیک به این روش با بکارگیری راهکارهای مناسب آن به شرحی که در فوق عنوان شد، روشی به مراتب سالم تر، مطمئن تر و با كمترين اتكاء به استفاده از مواد شيميايي است. در این مقاله سعی شده ضمن بررسی کشت ارگانیک و مقایسه آن با کشاورزی معمول، راهکارهای راهكارهاي توليد محصول سالم ارگانيك توضیح داده شود.

كشاورزي ارگانيك و راهکارهای تولید محصول در این نوع کشت

رشـد سـریع جمعیت و افزایش تقاضا برای محصولات کشاورزی در نتیجه آن و همچنين توسعه علم و توليد فن آوري در سـده گذشـته، سـبب تحولی بزرگ در کشـاورزی سـنتی شـد. در این راسـتا، اسـتفاده از انواع کودها و سـموم شـیمیایی و کاشـت ارقام پـر محصـول گونه های زراعی و باغی، به افزایش تولیدات کشـاورزی انجامید. کودهای شیمیایی حدوداً از 80 سال پیش به کار گرفته شده و تولید آن در ایران از سال 1324 با راه اندازی کارخانه ای در کرج آغاز شد. طی سال ها، وابستگی کشاورزی به این کودها و همچنین سموم شیمیایی به گونه ای بوده كه امروزه كمتر محصول کشاورزی را می توان يافت كه به صورت طبيعي به دست مصرف كننده برسد.

ولـی این افزایش تولیـد بـا مشکلات زیست محیطی پرشماری مانند آلودگـی  منابـع آب و خـاك، بـروز آفات و بیماری های جدید گیاهی و بروز سوء تغذیه و بیماری های ناشی از کاهش کیفیت مواد غذایی همراه بوده است که طبق تحقیقات دانشمندان، منشاء آن ورود سموم دفع آفات نباتي و ديگر آلودگي های شيميايي به خاك و سپس به محصولات کشاورزی و در نهايت بدن انسان است .

با افزایش نگرانی های عمومی در این زمینه، امروزه ارزش كشاورزي ارگانيك بيش از پيش مشخص شده و مردم به تدریج استقبال بیشتری از محصولات ارگانیک کشاورزی از خود نشان می دهند. به همین دلیل با وجود قیمت های بالاتر محصولات ارگانیک نسبت به محصولات کشاورزی سنتی (ناشی از این موضوع که روش کشاورزی ارگانیک نیاز به تلاش بیشتری داشته و عملکرد کمتری نسبت به کشاورزی سنتی دارد)، با این حال، روز به روز به تعداد خریداران و مصرف کنندگان این محصولات افزوده می شود. ادامه این روند به تدریج باعث خارج شدن محصولات غیر ارگانيك از چرخه توليد و بازار مصرف در آینده خواهد شد.

در روش كشاورزي ارگانيك، سعی می شود با بکارگیری راهکارهایی، ضمن حفاظت از حاصلخيزي خاك و افزايش توليد محصول، كمترين اتكاء به استفاده از مواد شيميايي وجود داشته باشد.

در روش كشاورزي ارگانيك، سعی می شود با بکارگیری راهکارهایی، ضمن حفاظت از حاصلخيزي خاك و افزايش توليد محصول، كمترين اتكاء به استفاده از مواد شيميايي وجود داشته باشد.

پيامدهاي استفاده از آفت کش ها، علف کش ها و کودهای شیمیایی در کشاورزی غیر ارگانیک

مهمترین تبعات استفاده از آفت کش ها، علف کش ها و کودهای شیمیایی در کشاورزی غیر ارگانیک به شرح زیر هستند:

• آلودگی محیط زیست

آلودگی های کشاورزی ناشی از استفاده از كودهاي شيميايي، آفت كش ها و علف كش ها باعث آلودگی های وسیع محیط زیست گردیده، حیات موجودات زنده اعم از جانوران و گیاهان را به مخاطره انداخته و به مشكل بزرگي براي دنيا تبديل شده است. همچنین آب های زیرزمینی و خاک در معرض آلودگی ناشی از این مواد شیمیایی هستند.

• تهدید سلامتی انسان ها

در كشاورزي غيرارگانيك بيش از  300 تركيب شيميايي خطرناك و مصنوعي نظير آفت کش ها، علف کش ها و کودهای شیمیایی به منظور كنترل آفات و حشرات و تامین حاصلخيري خاك استفاده مي گردد كه بقاياي اين مواد پس از ورود به بدن مي تواند موجب مشکلات عدیده ای برای سلامت انسان گردد.

• آسیب پذیر تر شدن گیاه در برابر آفات در صورت استفاده از کودهای شیمیایی

استفاده ازکودهای شیمیایی، باعث افزايش شيره نباتي و به دنبال آن افزايش خسارت آفات مكنده و بيماريهاي قارچي می شود. استفاده زياد ازت از طريق كودهاي شيميايي اگر چه سبب كشيده شدن سريع سلول ها و رشد سریع گیاه می شود ولی ساختمان سلول را ضعيف کرده و باعث كاهش مقاومت گياه در مقابل نفوذ حشرات مي شود. در این شرایط، کشاورز ناگزیر به استفاده از سموم بیشتر شده که خود دارای تبعات منفی بسیار است. برعکس، استفاده از كودهاي آلي باعث كاهش جمعيت آفت خواهد شد.

• مقاوم تر شدن آفات کشاورزی

استفاده بی رویه از سموم شیمیایی موجب می شود تا آفات، نسبت به سموم، مقاوم گردیده و آفت های جدید ظاهر گردند.

تعریف کشاورزی ارگانیک و محصول ارگانیک

طبق تعريف، کشاورزی ارگانیک (يا كشاورزي غير شيميايي و يا كشاورزي بومي)، روشی از كشاورزي بدون استفاده از كود و سموم شيميايي در كليه مراحل كاشت، با هدف حفظ كشاورزي پايدار و منابع توليد است که منجر به توليد محصول ارگانيك يا آلي مي  شود. كشت ارگانيك، قديمي ترين نوع كشاورزي در روي كره زمين است و سابقه به کارگیری این روش قدمت هزاران ساله داشته و مهمترين ويژگي آن، الگو برداري از طبيعت است. رویکرد علمی جدید محققین به این روش می تواند به تکامل و بهبود عملکرد آن در جهت افزایش تولید محصولات کشاورزی کمک کند. اين نوع كشاورزي براساس مديريت صحيح خاك و محيط رشد گياه استوار است و در آن به گونه ای عمل می شود كه در تغذيه گياه و درخت، تعادل بين عناصر مورد نياز در خاك به هم نخورد و هنگام رشد نيز نياز به استفاده از سموم و آفت کش ها نباشد.

اصول کشاورزی ارگانیک

اصول اصلی کشاورزی ارگانیک به شرح زیر هستند:

•  باید براساس روابطی باشد که تعادل را در محیط و فرآیندهای زندگی تضمین کند.
•  باید سلامت خاک، گیاه، جانوران و انسان را به طور کلی حفظ و بهبود بخشد.
• برای حفظ سلامت و همچنین رفاه نسل حاضر و آینده و حفظ محیط زیست باید مدبرانه و مسئولانه مدیریت شود.
•  باید نظام اکولوژیکی را رعایت و به پایداری آن کمک کند.

 فوايد كشاورزي ارگانيك

 کشاورزی ارگانیک دارای فوایدی به شرح زیر است:

• كشاورزي ارگانيك باعث بهبود محيط زيست می شود

روش های ارگانیک تنها بر پایه احترام به طبیعت و مسالمت با محیط زیست و استفاده پایدار از آنها بنا نهاده شده است. كشاورزي ارگانيك، علاوه بر اينكه باعث بهبود سلامت انسان ها مي گردد، باعث بهبود جمعيت جانوري و گياهي خاك نيز مي شود. در كشاورزي ارگانيك به علت عدم استفاده از سموم آفت كش و علف كش، تنوع زيستي 57 درصد بيشتر است.

• كشاورزي ارگانيك باعث حفاظت از آب ها می شود

در كشاورزي ارگانيك، آب های زیرزمینی و سطحی درمعرض مواد شيميايي آلوده كننده ناشی از کشاورزی نیستند.

• کشاورزی ارگانيك باعث حفاظت از خاک می شود

در کشت ارگانيك، فرسايش خاك تا 50 درصد کاهش می یابد. به لطف حفاظت از حیات طبیعی، از مراتع مورد نیاز برای چرای دام ها نیز محافظت می شود.

• حفظ حاصلخیزی خاک

در کشت ارگانیک، فعاليت موجودات مفيد زنده موجود در خاک (میکرو ارگانیسم های خاک) بهبود یافته و در دراز مدت، حاصلخیزی خاک از طريق نگهداري مقدار مواد آلي آن در حد مطلوب حفظ می گردد .

• تولید محصولات غنی تر، سالم تر و خوشمزه تر

گياهان توليد شده به روش ارگانيك، سالم تر بوده و بعنوان غذاهاي خوشمزه تر و خوش طعم تر برای تغذيه انسان و حيوانات می توانند به كار روند. در کشاورزی ارگانیک به دلیل عدم استفاده از آفت کش ها و علف کش ها، این سموم از زنجیره غذاهای ارگانیک حذف می گردند و این امر، خطر ابتلا به بيماري ها بويژه انواع سرطان ها را كم مي كند. توليد كنندگان محصولات ارگانيك از استانداردها و دستورالعمل هاي بسيار سخت گیرانه تبعیت می كنند به هميل دليل احتمال آلوده شدن اين گونه محصولات به هرگونه مواد شیمیایی و سمی منتفی است. این محصولات، ارزش غذايي بالاتري داشته و ميزان ويتامينC، كلسيم، منيزيم، آهن و فسفر در آنها بیشتر است. مصرف این محصولات از تجمع و تشكيل مواد مضر بيماری زا در بدن جلوگیری می کند. همچنین محصولات ارگانیک فرآوری شده، سالم تر بوده و فاقد افزودنی های غذایی می باشند. لذا همانطور که قبلاً گفته شد، مردم به تدریج استقبال بیشتری از محصولات ارگانیک کشاورزی از خود نشان می دهند و روز به روز به تعداد خریداران و مصرف کنندگان این محصولات افزوده می شود.

• حفظ سلامت کشاورزان

در روش کشت ارگانیک، كشاورزان در معرض سموم و مواد آلوده كننده كمتري قرار گرفته و این امر به حفظ سلامت آنها کمک می کند.

• اقتصادی تر شدن کشاورزی

در كشاورزي ارگانيك، وابستگي كشاورزان به سموم شيميايي خارجي كم شده و از نظر اقتصادي به تدریج هزينه ها کمتر می شود.

راهكارهاي توليد محصول سالم ارگانيك

براي زارعيني كه از روش های معمول توليد استفاده نموده اند، توليد محصول ارگانيك در سال اول به سادگي امكان پذير نیست و چندين سال بايد از زراعت با این روش بگذرد تا كشاورزان ياد بگيرند كه چگونه حاصلخيزي خاك را حفظ و يا با آفات و بيماري های گیاهان مبارزه كنند. بدون شك عدم استفاده از كود شيميايي، علف كش و سم در سال های اولیه منجر به كاهش راندمان تولید می گردد اما در صورت استمرار و با بکارگیری روش های خاک ورزی مناسب و رعایت برخی نکات، بهره وری افزایش خواهد یافت. افزایش عملکرد در این روش به موارد مختلفی بستگی دارد که در ذیل، ضمن برشمردن موارد مهم آن، راهکارهای مهم در این زمینه ارائه می گردد:

• آشنایی کشاورزان با روش کشت ارگانیک

روش های جديد كشت و مديريت خاك داراي اهميت زيادي هستند و کشاورز بايد آنها را بیاموزد و افزون بر آن، اكوسيستم محيطي كه در آن زراعت مي کند را نیز به خوبی بشناسد.

• انتخاب محل كشت مناسب

انتخاب محل كشت مناسب، مهمترين مسئله در توليد محصولات ارگانيگ است. انتخاب مزرعه ای که از مواد غذایی تهی و دارای مشکل دائمی علف های هرز باشد، سبب کاهش شدید میزان تولید خواهد شد و احتمالاً در چنین شرایطی، کشت ارگانیک اصلاً به صرفه نخواهد بود. چنين زميني نبايد براي توليد محصول ارگانيك انتخاب شود. اما حتی در صورت مجبور بودن به انتخاب زمين های كم بازده براي این نوع کشت، حاصلخيزي آن بايد از طريق اضافه نمودن مواد آلي به خاك بهبود يابد(به روش هایی که در ادامه توضیح داده خواهد شد). نداشتن سابقه قبلی استفاده از کودهاي شيميايي، سم و ديگر نهاده های ممنوع شده در انتخاب زمین الزامی است.

• حفظ و رشد حاصلخيزي خاك

به منظور دستيابي به يك برداشت اقتصادي و پرسود، حاصلخيزي خاك بايد همواره حفظ و مراقبت شود. این امر می تواند با روش های زیر تامین گردد:

• استفاده از كودهاي حيواني

استفاده از کودهای حیوانی نقش مهمی در حفظ حاصلخیزی خاک ایفا می نماید. كودهاي حيواني كه از مخلوطي از سرگين (مدفوع) و كاه و كلش به دست می آید، دارای مقدار زیادی ازت و پتاسيم و فسفر هستند. این کودها از نظر تركيب عناصر پرمصرف باهم تفاوت هایی دارند. نكته بسيار مهم در مصرف كودهاي حيواني، تاکید بر پوسيده بودن آنها است. كودهاي حيواني نپوسيده، حاوي بذر علف هاي هرز و برخی عوامل بیماری زا می باشند.

مزیت دیگر کودهای حیوانی آن است که علاوه بر افزايش مواد آلي خاك، باعث ذخيره بيشتر آب در خاك هم مي شوند. این مورد در مناطق گرم با میزان تبخیر بالا همچون خوزستان، از اهمیت بیشتری برخوردار است. جدول ذیل، مقادیر متوسط عناصر غذایی پرمصرف در کودهای حیوانی را نشان می دهد.

• استفاده از كودهاي سبز

کودهاي سبز هم باعث افزایش مواد آلی خاک می شوند و اثر مثبتی بر روی ساختمان خاک به جا می گذارند. کودهای سبز در واقع گياهاني هستند كه در مزرعه كاشته شده و پس از تكميل رشد رويشي، با شخم به زمين برگردانده مي شوند. مهمترين تاثير كود سبز، افزايش مواد آلي خاك است. گیاهان تیره بقولات(شبدر، ماشک گل خوشه ای، باقلا و غیره)، گیاهان تیره غلات(جو و ارزن) و گیاهان سایر تیره ها از قبیل(منداب و خردل) از جمله گیاهانی هستند که به عنوان کود سبز مورد استفاده قرار می گیرند. این کودها همچنین باعث ذخيره بيشتر آب در خاك هم مي شوند.

• کود کمپوست

بقاياي گياهي و جانوري كه تخمير شده باشد به عنوان مواد حاصلخيز كننده خاك، به خاك اضافه مي گردند. اين مواد مقادير قابل ملاحظه ای عناصر غذايي در اختيار خاک می گذارند. مواد اولیه كمپوست از بقاياي محصولات زراعي، ضايعات واحدهاي صنايع غذايي و پس مانده های واحدهاي توليدي قارچ به دست مي آید.

• کود های بیولوژیک

 كودهاي بيولوژيك در حقيقت عناصر غذايي مورد مصرف گياهان هستند كه در اثر فعاليت گروه هاي خاصي از ميكروارگانيزم ها توليد، تثبيت و يا آزاد مي شوند.

• باکتری های تثبیت کننده ازت

این باکتری ها به صورت همزیست با بسیاری از گیاهان زراعی، ازت مولکولی هوا را که برای گیاهان قابل جذب نیست به ازت قابل جذب تبدیل می کنند.

• کاشت حبوبات

کاشت حبوبات، باعث ذخیره ازت خاک و باعث افزایش راندمان محصولات بعدی خواهد شد.

• انتخاب واريته مناسب

بدون شك از نظر عدم استفاده از مواد شيميايي، نوع رقم بذر بسيار مهم است و بايد واریته هایی تهيه گردد كه ضمن مقاوم بودن به آفات و بيماري ها، قادر به ارائه راندمان بالا در خاك هاي معمولي باشند.

• کنترل علف های هرز

استفاده از علف كش در زراعت ارگانيك ممنوع است. در زراعت ارگانيك، علف هاي هرز بايد از طريق مكانيكي، وجین دستي و آفتاب دهي از بين بروند. در اين حالت استفاده از كولتيواتور بسيار ايده آل است. داشتن برنامه ریزی مناسب برای آبیاری قبل از کشت و شخم به موقع می تواند باعث حداقل شدن علف هاي هرز شود. همچنين تناوب مناسب کشت نقش مهمي در كاهش علف های هرز خواهد داشت.

• مديريت آفات در کشت ارگانیک

در میان آلاینده های گوناگون غذایی، آفت کش ها بیشترین نگرانی ها را به خود اختصاص می دهند. آنها نه تنها میکروب های مفید خاک را کشته و باقیمانده سم را بر روی محصول نگه می داند، که سبب ازهم پاشیدن اکوسیستم طبیعی پیرامون مزرعه و از هم گسیختگی زنجیره های غذایی، تضعیف ایمنی و به خطر افتادن سلامت کشاورزان و مصرف کنندگان می شوند. متاسفانه در ايران، آمار مصرف سموم شيميايي اعم از حشره کش، علف کش و قارچ کش در كشاورزي بالاست و این موضوع علاوه بر تهدید سلامتی شهروندان و محیط زیست از آنجایی که كشور ایران یکی از 10 کشور دنیا در تولید محصولات کشاورزی است و از سال 2008 ، صادرات محصولات كشاورزي ايران به كشورهاي خليج فارس از نظر مانده مواد شیمیایی در محصول، مورد آزمايش قرار می گیرد، می تواند به نکته ای منفی برای محصولات کشاورزی کشورمان در سطح جهانی مبدل گردد. لذا به منظور دستيابي به يك توليد اقتصادي و در عین حال، كاهش استفاده از سموم شيميايي در توليد محصولات می بايد از روش های علمی و مورد تایید با تاکید بر مبارزه بيولوژيك و غير شيميايي استفاده شود. در کشاورزی ارگانیک، سموم شيميايي اعم از حشره کش، علف کش و قارچ کش جایگاهی ندارند. در ذیل، برخی روش هایی که در کشت ارگانیک، جایگزین استفاده از آفت کش های شیمیایی می شوند معرفی می شود:

• • استفاده از آفت كش هایي که از تركيبات معدني ساخته شده اند و يا تركيبات اصلي آنها، منشاء طبيعي دارند. اين دسته از تركيبات، حداقل ِ خطر را براي انسان ها و دیگرجانوران، بخصوص پستانداران و حشرات مفيد دارند و كمترين آسيب را به محيط زيست وارد مي كنند ضمن این که سریعاً تجزیه شده و در طبیعت تجمع پیدا نمی کنند. شامل:

–  پودر سیلیسی

– گوگرد معدني(سولفور)

– محلول بوردو

– چریش

– پیرترین

– نیکوتین

• • – آفت کش های بیولوژیک
  • – استفاده از تكنيك های هورمونی
  • –  استفاده از حشرات شكاري و پارازيت كننده ها
  • – استفاده از حشره کش های جدید مانند صابون و روغن كه استفاده از آنها مجاز است
  • – استفاده از ارقام مقاوم و متحمل به آفات و بيماريها
  • – استفاده از ارقامی که توان رقابتي گياه جهت غلبه بر علف های هرز بالا باشد

نتیجه گیری:

همانطور که گفته شد، وابستگی بی رویه کشاورزی به کودها و سموم شیمیایی جهت افزایش حجم تولید به گونه ای بوده که نگرانی های زیادی از بابت سلامت انسان ها و حفظ محیط زیست و حتی حفظ کشاورزی پایدار ایجاد نموده است. کشاورزی ارگانیک و تولید محصولات ارگانیک به این روش با بکارگیری راهکارهای مناسب آن به شرحی که در فوق عنوان شد، روشی به مراتب سالم تر، مطمئن تر و با كمترين اتكاء به استفاده از مواد شيميايي است. وضعیت جهان نشان می دهد که با استقبال رو به افزایشی که مردم از خرید محصولات ارگانیک کشاورزی از خود نشان می دهند به تدریج این روش، جایگزین روش های معمولی امروزی کشاورزی خواهد شد.

منابع:

• https://www.hars.com
• کشاورزی ارگانیک(آلی) و فواید آن-جهاد کشاورزی یزد
• مروری بر توسعه و ترویج کشاورزی ارگانیک و چالش های پیش روی آن-دانشگاه علوم کشاورزی گرگان و سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی جهاد کشاورزی