هرس درختان مرکبات- نکاتی که باید باغداران شمال خوزستان(دزفول، شوش و اندیمشک) بدانند
بعد از احداث باغ مرکبات باید برای حفظ و بقای آن، مثل هر موجود زنده‌ای از آن مراقبت کرد. بر این اساس، در طی بهره‌برداری از این درختان، باغ به مدیریت تغذیه، آبیاری، هرس و مدیریت آفات و بیماری‌ها نیاز دارد. باغداران مرکبات شمال خوزستان(دزفول، شوش و اندیمشک) به عنوان یکی از قطب های تولید مرکبات کشور، با رعایت برخی نکات در مورد هرس درختان مرکبات، می توانند از نتیجه رضایت بخش آن برخوردار گردیده و مراقبت صحیح تر و علمی تری از درختان خود بعمل آورند.
تعریف هرس و هدف از اجرای آن در باغات مرکبات
عملیاتی از قبیل قطع کامل یا جزئی شاخه، ریشه، پوست، برگ، گل و میوه که به منظور هدایت نحوه رشد و باردهی درخت انجام می‌شود را هرس گویند. هدف از اجرای هرس، برقراری تعادل در رفتار رویشی و زایشی درختان است. اجرای درست و حساب شده هرس درختان مرکبات می‌تواند موجب تشویق درخت به رویش شاخه های شکیل و قوی و ایجاد توازن مطلوب بین شاخه های اصلی شود. این امر به نوبه خود باعث تولید مناسب برگ و میوه سالم و طولانی شدن دوره باردهی درخت خواهد شد. با افزایش سن درختان، علاوه بر رقابت شاخه ها در هر درخت، رقابت بین درختان مختلف نیز برای استفاده از نور و مواد غذایی، بیشتر می شود. بنابراین، انجام عملیاتی برای برقراری تعادل در استفاده از این امکانات ضرورت می یابد. هرس در بهبود وضعیت باغ هایی که برای مدت های مدید به فراموشی سپرده شده و یا به نحوی دچار خسارت شده اند، روشی ارزشمند است. هرس درختان از جمله عملیات باغبانی است که از زمان های باستان انجام می‌شده و هدف از اجرای آن، دست‌کاری در رفتار رویشی و زایشی درختان بوده است.
هدف از اجرای هرس، برقراری تعادل در رفتار رویشی و زایشی درختان است
فواید هرس درختان مرکبات
هرس درختان مرکبات دارای فواید مختلفی است.
1-اثر هرس بر تولید کمی میوه
در بحث تولید کمی یا عملکرد درختان مرکبات دو مسئله وجود دارند که تحت تاثیر هرس، قابل مدیریتند.
نکته فنی اول این است که برای تولید میوه در مرکبات نیازمند تولید گل هستیم. براین اساس، هرس می‌تواند با فراهم ساختن امکان نفوذ نور بیشتر، در فرایند گل‌دهی شاخه‌ها و تاج درخت موثر باشد.
مسئله فنی دیگر در حوزه عملکرد مرکبات، وجود پدیده سال آوری است. در ارقامی که تمایل به سال آوری (تناوب باردهی) دارند، باردهی سنگین یک سال، موجب تخلیه مواد کربوهیدراتی (مواد قندی) درخت می‌شود. این امر منجر به باردهی اندک و در عوض باعث رشد رویشی بیشتر در سال بعد می‌شود. اجرای هرس بعد از یک سال کم محصول، کمک شایانی به کاهش شدت سال آوری درخت می‌کند. بنابراین با اجرای هرس میتوان در تعادل باردهی درختان و حذف این پدیده گام برداشت.
بدیهی است که اجرای هرس پس از یک سال پر محصول، به هیچ عنوان مفید نبوده زیرا با کاهش عرضه مواد هیدروکربونه (مواد قندی)، موجب تحریک مضاعف رشد رویشی در سال بعد خواهد شد و کاهش کمی و کیفی محصول را به دنبال خواهد داشت. عوامل مختلفی در بوجود آمدن این پدیده دخالت دارند که با عملیات باغی از جمله هرس سرشاخه‌ها میتوان سال آوری را کاهش داد. نحوه عمل بدین صورت است که در پایان سالی که درخت در حالت نیاور (off) قرار دارد، 10 تا 15 درصد شاخه‌های بارده هرس می‌شوند. این کار باید در پایان سال نیاور به منظور جلوگیری از تشکیل گل زیاد برای سال آورon) ) انجام شود. لازم به ذکر است مقدار هرس و نوع آن باید طوری باشد که به محصول درخت در سال بعد صدمه زیادی وارد نشود. برای این کار اگر حدود 10 تا 15 درصد شاخه‌ها زده شوند کفایت می‌کند.
2-اثر هرس بر کیفیت میوه
اجرای هرس می‌تواند میزان نفوذ نور به درون شاخ و برگ را بهبود ببخشد (افزایش فتوسنتز)، افزایش نفوذ نور به درون تاج از طریق زودرسی میوه و ارتقاء میزان مواد جامد محلول آن و بهبود رنگ‌پذیری پوست میوه بر کیفیت میوه تاثیر مثبت دارد.
اجرای هرس می‌تواند میزان نفوذ نور به درون شاخ و برگ را بهبود ببخشد، افزایش نفوذ نور بر کیفیت میوه تاثیر مثبت دارد.
3-اثر هرس بر کاهش آفات و بیماری‌ها
تراکم شاخه و برگ و کم توجهی به هرس موجب کمبود نور ورودی (رسیدن نور کمتر به درختان) و تهویه ضعیف و در نتیجه، گسترش آفات و بیماری‌هایی در مرکبات می‌شوند. بر این اساس، در منابع علمی به این موضوع که عملیات هرس موجب کاهش کانون‌های آلودگی در تاج متراکم درختان می‌شود، اشاره شده است. از این رو، امروزه برای مبارزه تلفیقی با آفاتی مانند بالشتک مرکبات، شپشک آردآلود و شپشک استرالیایی در مرکبات، از عملیات صحیح هرس استفاده می‌شود. میتوان با انجام صحیح هرس دامنه درخت، آلودگی میوه‌ها به پوسیدگی قهوه‌ای و خسارت راب را کاهش داد.
4-اثرات هرس بر کاهش مصرف سم و کود (حفظ محیط زیست)
کم کردن شاخه‌های خشک و اضافی موجب از بین رفتن کانون‌های آلوده و کاهش آفات و بیماری‌ها و در نهایت، کاهش مصرف سموم خواهد شد. بر این اساس، طی عملیات هرسی که در سال‌های 1391 و 1392 در ایستگاه تحقیقات مرکبات شهید یاسینی کترا، روی 350 اصله درخت پرتقال تامسون ناول با پایه نارنج و دارای سن بیشتر از 40 سال انجام شد، نتایج زیر به دست آمد.
مقایسه مصرف سم و کود قبل از اصلاح و احیاء باغ قدیمی
| سال | مقدار سم مصرفی | مقدار کود مصرفی |
| 1391 | 45 بشکه 200 لیتری | 1600 کیلوگرم |
| 1392 | 35 بشکه 200 لیتری | 1240 کیلوگرم |
| تفاوت یک سال | 10 بشکه | 360 کیلوگرم |
با توجه به جدول بالا، اثرات هرس در صرفه‌جویی مصرف سم و کود و بالطبع، در حفظ محیط زیست کاملا مشخص است.
5-اثر هرس در تسهیل عملیات باغداری مرکبات
با اجرای هرس و حذف شاخه‌هایی که در داخل ردیف، بین درختان رشد کرده اند، میتوان حرکت ادوات مکانیزه را تسهیل کرد. هرس، همچنین می‌تواند کارآیی محلول‌پاشی‌ها را افزایش داده و موجب بهره‌مندی بخش بیشتری از تاج درخت در استفاده از محلولپاشی شود. در بعضی از مواد، محدود کردن ارتفاع درخت از طریق هرس می‌تواند برداشت میوه را آسان‌تر کرده و هزینه آن را کاهش دهد. به هر حال، هیچگاه نباید هرس را به صورت بی‌هدف انجام داد زیرا حذف بیش از حد شاخ و برگ سالم درختان ممکن است رشد و باردهی درختان جوان را بطور جدی به تاخیر انداخته و عملکرد درختان بالغ را نیز کاهش دهد.
هرس درختان از جمله عملیات باغبانی است که از زمان های باستان انجام می‌شده
انواع هرس درختان مرکبات
با توجه به هدفی که در هرس درخت به دنبال آن هستیم، نوع هرس می تواند متفاوت باشد.
1-هرس شکل‌دهی (تربیت) نهال و درختان جوان
بخش عمده تربیت و شکل‌دهی درختان در چند سال اول عمر، در مرحله نونهالی درخت انجام می‌شود، زیرا معمولاً در همین دوران است که آن‌ها شکل دائمی خود را می‌سازند. بنابراین، دخالت در تغییر شکل طبیعی شاخه‌بندی و تغییر درخت به شکل مورد نظر خود نیز باید در این دوره از عمر درخت انجام شود. هدف از تربیت درخت، ایجاد تغییراتی در شکل رویشی طبیعی آن بوده تا بتوان میوه‌های متناسب با توان هر درخت و دارای کیفیت مناسب، در تمام سطح تولید به دست آورد. در این موقع میزان باردهی مورد توجه نیست بلکه مقصود از شاخه‌بندی نهال برای نفوذپذیری نور بیشتر، بهبود تهویه درون تاج، تحمل پذیری شاخه‌ها در برابر وزن محصول و نشست برف برای سال‌های بعد است که به صورت زیر انجام می‌شود. فاصله بین محل اولین شاخه‌های منشعب از تنه اصلی تا سطح زمین را ارتفاع تنه درخت می‌نامند. بر حسب نوع ژنوتیپ پایه (پاکوتاه یا پا بلند) و نوع رقم (تاج متراکم یا تاج دارای شاخه‌های باز)، با در نظر گرفتن ارتفاع سربرداری 80 تا 100 سانتی‌متری، کلیه انشعابات فرعی تا این ارتفاع حذف می‌شوند. از ارتفاع ذکر شده تعداد 3 تا 4 شاخه به عنوان بازوهای اصلی درخت برای سال‌های آتی، با فواصل 15 تا 25 سانتی‌متر از هم انتخاب می‌شوند.
2-هرس نگهداری
هرس نگهداری که به هرس سالیانه مشهور است، بیشتر به حذف شاخه‌های فصلی متراکم، شاخه‌های متمایل به داخل تاج درخت، نرک‌ها، پاجوش‌ها (شاخه‌های فرعی) و شاخه‌های خشکیده مربوط می‌شود. این هرس باید در مرحله افزایش باردهی و مرحله باردهی کامل انجام شود. به این ترتیب از ضخیم شدن شاخه‌های زائد که هرس آن‌ها در آینده باعث ایجاد زخم‌های بزرگی می‌شود جلوگیری خواهد شد. طبیعت درخت ایجاب می‌کند هر چند سال یک بار شاخه‌های قدیمی و فرسوده تاج را که به رغم مراقبت‌های دائمی انبوه می‌شوند حذف کنیم تا داخل تاج از نور کافی برخوردار شود.
طبیعت درخت ایجاب می‌کند هر چند سال یک بار شاخه‌های قدیمی و فرسوده تاج را که به رغم مراقبت‌های دائمی انبوه می‌شوند حذف کنیم تا داخل تاج از نور کافی برخوردار شود.
3-هرس درختان بارده
با توجه به اینکه شاخه‌های دو یا چندساله مرکبات به بار می‌نشینند، ارقام مختلف درختان بارده مرکبات معمولا نیاز به هرس کمی دارند. بر این اساس هرس با تنک شاخه‌های درختان بارده مرکبات در حد سبک و کم انجام می‌شود. انجام این هرس سبک، در رشد رویشی و زایشی، تعادل به وجود آورده و همچنین بر آسان شدن عملیات باغداری (محلولپاشی و برداشت) تاثیر می‌گذارد. این نکته قابل ذکر است که بخش مهمی از محصول درخت مرکبات توسط شاخه‌های پایینی تاج، تولید می‌شوند که در درختان بالغ بارده، تولید و حفظ شاخه‌های جانبی با هرس سرشاخه‌های انتهایی مدیریت می‌شود. هرس درختان بارور نباید به گونه‌ای انجام شود که تاج آن‌ها بیش از حد باز شده که در مناطق جنوبی موجب ایجاد آفتاب سوختگی میوه‌ها و در مناطق شمالی به هنگام بارش برف سنگین، محل تجمع برف و عامل شکستگی سرشاخه‌ها شود.
در هرس درختان بارده باید به تعادل هرس شاخه‌های جانبی و انتهایی توجه داشت زیرا در درختانی که هرس جانبی بیشتر از هرس انتهایی بود، پدیده قد کشیدن درخت و نقصان تولید میوه مشاهده شد.
4-هرس بازجوانی برای باغ‌های قدیمی
عمر اقتصادی درختان مرکبات در حدود 30 سال است که در صورت سالم بودن درختان و تمایل باغدار برای حفظ آن‌ها، هرس بازجوانی ضرورت می‌یابد. شدت هرس بازجوانی تا حد زیادی به میزان پیری درخت بستگی دارد. در درختان قدیمی که قبلاً هیچگونه هرسی در آن‌ها صورت نگرفته است، مراحل انجام هرس به ترتیب زیر انجام می‌شوند:
-حذف شاخه‌های خشکیده در تنه درخت
-حذف پاجوش‌ها، نرک‌ها و شاخه‌های موازی و در هم پیچیده
-حذف شاخه‌های آلوده به آفات و بیماری‌ها
-حذف شاخه‌های متراکم در یک قسمت از درخت
-حذف شاخه‌های آویزان روی زمین یا نزدیک زمین
-پانسمان محل‌های زخمی شاخه‌های قطور با چسب پیوند
اما در درختان خیلی مسن، شدیدترین نوع هرس اعمال می‌شود. در این روش هرس بازجوانی اسکلت اصلی درخت، شاخه‌ها از 30-40 سانتی‌متر بعد از محل انشعاب تنه، سربرداری می‌شوند و به این ترتیب قد درخت به میزان زیادی کاهش می‌یابد. محل زخم‌ها با چسب پیوند پوشانده می‌شوند.
تنه درختان سربرداری شده، در فصل رشد جوش‌های زیادی میزند که باید بیشتر آن‌ها را حذف کرده و 3 تا 4 عدد که نزدیک به محل برش هستند را باقی گذاشت تا در آینده انشعابات تنه درخت را بسازند.
در درختان خیلی مسن، شدیدترین نوع هرس اعمال می‌شود
مزایای اصلاح باغ‌های قدیمی و نامرغوب مرکبات با استفاده از هرس
استفاده از هرس در اصلاح باغ های قدیمی و نامرغوب مرکبات، می تواند مزایای زیادی به همراه داشته باشد.
-احیاء درختان مسن و کم بازده
-احیاء درختان آسیب دیده از تنش‌های طبیعی (برف و طوفان)
-حذف اندام‌های صرفاً مصرف کننده مواد غذایی درختان
-ایجاد تعادل بین اندام‌های هوایی (شاخه و برگ) و زمینی (ریشه)
-کاهش مصرف سموم مختلف و کودهای شیمیایی
-کاهش مصرف آب به صورت مستقیم و غیرمستقیم (محلولپاشی)
-کاهش هزینه و سهولت داشت و برداشت
-افزایش کمیت و کیفیت میوه (عملکرد)
-افزایش عمر انباری میوه (سردخانه و انبار معمولی)
-حفظ محیط زیست
هرس درختان، یکی از اقدامات مراقبتی بسیار مهم برای باغات مرکبات است
نتیجه گیری
درختان مرکبات، مانند هر موجود زنده دیگر، به مراقبت و توجه دائمی نیاز دارند. هرس درختان، یکی از اقدامات مراقبتی بسیار مهم برای باغات مرکبات است که با اهداف مختلفی صورت گرفته اما در نهایت، باغداران و بویژه باغداران دزفول، شوش و اندیمشک (در منطقه شمال خوزستان)، با انجام صحیح آن می توانند در مراقبت از درختان و رشد کمی و کیفی محصول باغ خود کمک کنند.
منبع
حیاتبخش، عنایت؛ تاجور، یحیی.(1396). جایگاه هرس در مدیریت باغداری مرکبات. تهران: نشر آموزش کشاورزی
