تراکم یا فشردگي خاک، یک شكل فيزیكي از تخریب خاک است که باعث تاثيرات منفي از قبیل تغيير ساختار خاک، محدود کردن نفوذ آب و هوا و کاهش نفوذ ریشه در خاک مي شود که در نهایت کاهش عملکرد محصول و کاهش سودآوری کشاورزان را به همراه دارد. از بابت این کاهش بازده کشاورزی، سالیانه خسارات زیادی به کشاورزان در سرتاسر جهان و از جمله به کشاورزان منطقه شمال خوزستان شامل دزفول، شوش، اندیمشک و کرخه، تحمیل می شود.

از طرفی این پدیده به دلیل دو عامل، طی دهه های اخیر تشدید گردیده است:

اولاً افزایش حجم و وزن ماشین ها و تجهیزات سنگین کشاورزی و تردد زیاد آنها در مراحل مختلف کشاورزی(از کشت محصول تا برداشت آن) که ناشی از توسعه مکانیزاسیون کشاورزی است.

ثانیاً به دلیل کاهش بیش از پیش موادآلی موجود در خاک ها بر اثر سالیان متمادی کشت اراضی

به همین دلیل، طي چند دهه اخير، مسئله تراکم و فشردگي بيش از حد خاک هاي زراعي، به عنوان يک عامل منفي در عملکرد محصولات مختلف مطرح شده است و تلاش هاي زيادي در اين زمينه به عمل آمده تا راه هاي کاهش اين اثرات منفي، ارزيابي و معرفي گردد.

با توجه به موارد فوق، آشنایی کشاورزان محترم و بخصوص کشاورزان منطقه شمال خوزستان(دزفول، شوش، اندیمشک و کرخه) با موضوع تراکم و فشردگی خاک می تواند راهگشای بسیاری از سوالات در این خصوص از جمله اثرات منفی تراکم خاک بر بازده تولید محصولات کشاورزی، عوامل ایجاد کننده تراکم خاک، نحوه تشخیص آن و راهکارهای عملی مقابله با آن باشد. این نوشتار با هدف فوق و با بهره گیری از منابع مطالعاتی موجود تهیه گردیده است با این امید که مطالعه آن برای کشاورزان محترم مفید واقع گردد.

اثرات منفي تراکم خاک

تراکم خاک در مزارع کشاورزي، اثرات منفي متعددی را به همراه خود خواهد داشت که مهمترين آنها عبارتند از:

کاهش دسترسی ریشه گیاه به مواد مغذی خاک

تراکم خاک باعث کاهش دسترسی ریشه گیاه به مواد مغذی و افزایش تلفات مواد مغذی خاک (به وسیله آبشویی، ایجاد رواناب و کاهش تخلخل) می شود که می تواند بر رشد گیاه تأثیر منفی بگذارد.

کاهش رشد ريشه

تراکم خاک باعث افزایش مقاومت خاک در مقابل نفوذ ریشه گیاه می شود. در نتیجه رشد گیاه کاهش می یابد. رشد گیاه در خاک های متراکم بسیار محدود می شود زیرا ریشه ها توانایی گسترش در خاک را ندارند. کاهش رشد ریشه خصوصاً باعث کاهش جذب عناصر غذایی کم تحرک از قبیل فسفر می شود و در نتیجه باعث کاهش مقدار محصول می شود لذا کاهش رشد ریشه در نهایت کاهش تولید محصول را به دنبال خواهد داشت.

تراکم خاک باعث کاهش رشد ریشه و گیاه می شود

کاهش تهویه خاک ناشی از کاهش خلل و فرج خاک

در اثر فشردگي خاک هاي زراعي و متراکم شدن آنها، درصد خلل و فرج خاک کاهش يافته و در نتيجه ميزان تهويه آن کاهش می یابد. اين اثر منفي می تواند باعث تغییر در فعاليت هاي ميکرو ارگانیسم های خاک از حالت هوازي به حالت بي هوازي گردد.

کاهش نفوذپذيري آب در خاک

با افزايش فشردگی خاک، ميزان نفوذپذيري آب در خاک کاهش می یابد. اين عامل باعث کاهش ذخيره رطوبتي خاک و همچنين ماندابی شدن و افزايش روان آب در سطح خاک مي گردد.

تاثیر تراکم خاک بر کاهش نفوذپذیری خاک و ماندابی شدن سطح زمین کشاورزی

از بين رفتن جانداران خاک زي

در بين جانداران خاک زي، کرم خاکي شاید مهمترين آنها جهت حفظ ساختمان و حاصلخيزي خاک است، به این دليل که آنها مي توانند در خاک حرکت کنند و تونل هایی را در داخل آن ايجاد نمايند. این تونل ها، مجراهای مناسبی برای تهویه خاک و عبور آب محسوب می شوند. اما در اثر تراکم خاک حاصل از عمليات زراعي، تونل های ناشی از فعالیت کرم هاي خاکي خسارت ديده و تعدادي از آنها نيز از بين می روند. در اثر فقدان کرم هاي خاکي، حاصلخيزي فيزيکي خاک کاهش پيدا می کند.

تراکم خاک باعث از بین رفتن جانداران خاک زی و از بین رفتن مجراهای خاک و هوا در خاک می شود

کاهش نيتروژن قابل جذب گياه

با افزايش ميزان تراکم خاک و کاهش درصد خلل و فرج خاک وکاهش تهويه خاک در اثر آن، شرايط غيرهوازي جايگزين شرايط هوازي می گردد. شرایط غیر هوازی ایجاد شده در خاک متراکم، جذب سه عامل آب، هوا و عناصر غذایی را نیز توسط ریشه محدود می کند. در این شرایط، عمل دي نيتريفيکاسيون به وسيله باکتري هاي غيرهوازي افزايش يافته و باعث خروج نيتروژن یا ازت خاک مي گردد. يکي از دلايل کمبود نيتروژن مورد نياز گياه در مکان هايي که چرخ هاي تراکتور عبور کرده و در حقيقت عمل فشردگی خاک صورت گرفته، همین عامل است. مصرف زياد کود نيتروژن در کشور ما و جهان را مي توان به گونه اي با عمل دي نيتريفيکاسيون مرتبط دانست. براي مثال در آمريکا، تقريباً به ازاء هر 100 کيلوگرم در هکتار کود نيتروژن داده شده به مزرعه، 50 درصد آن در محصول ذخيره شده، 25 درصد آن به همراه آب شسته شده، 5 درصد آن به همراه بارندگي جاري گرديده و 20 درصد ديگر تلفات ناشي ازعمل دي نيتريفيکاسيون بوده است.

تراکم خاک همچنین تشکیل گره در گیاهان لگومینوز (حبوبات) را کاهش داده و منجر به کمبود نیتروژن در این محصولات می شود (تشکیل گره در ریشه این گیاهان از آنجا اهمیت دارد که این گیاهان(لوبیا، نخود، عدس، ماش و …)، از طریق گره هایی که در ریشه خود دارند باعث تثبیت نیتروژن خاک شده و حتی ازت موجود در هوا را می توانند جذب کرده و به حاصلخیزی خاک و بهبود بازده محصولات بعدی کمک کنند.

رشد نامناسب غده هاي زيرزميني

در اثر تراکم خاک و ايجاد سخت لايه در عمق خاک، نفوذ ريشه محدود شده و غده هاي زيرزميني از لحاظ طولي و عرضي، رشد مناسبي نخواهند داشت. در چنين شرايطي غده هاي بدشکلي ايجاد می شوند که ضمن وزن کم، مورد پسند بازار نخواهند بود و در نهايت قيمت خريد آنها تنزل می یابد. در محصول چغندرقند، ريشه ها در اثر تراکم خاک چند رشته اي شده و طول و قطر آنها کاهش می یابد. نتيجه اين عمل، کم شدن درصد قند توليدي ریشه ها خواهد بود. لذا در محصولات زراعي که داراي غده های زيرزميني هستند، مشکل تراکم خاک را بايد با جديت بيشتري پيگيري نمود.

افزايش شيوع بيماريهاي قارچي بر اثر ماندابی شدن زمین

همانطور که قبلاً بیان گردید با افزايش ميزان تراکم خاک، نفوذپذيري آب در خاک کاهش يافته و تخليه آب سطحي با تاخير انجام مي گردد. اين عمل باعث افزايش رطوبت سطحي خاک می شود و این، شرايط رطوبتي مناسبي جهت تکثير و انتشار بيماري هاي قارچي در مزرعه فراهم می شود. همچنین، شرایط ماندابی باعث احیای عناصر محلول از قبیل آهن و منگنز شده و در نتیجه از دسترس ریشه خارج می شوند.

لذا در مزارعي که بيماري هاي قارچي در آنها شدت زيادي دارد، نياز است تا وضعيت تراکم خاک آن مزارع، مورد بررسي و ارزيابي قرار گيرد.

کاهش توليد محصول

کليه عوامل منفي حاصل از تراکم خاک که در بالا بيان گرديد، هر کدام به نحوي بر روي رشد و نمو محصولات زراعي تاثير گذاشته و در نهايت مي تواند باعث کاهش عملکرد محصول و ضررو زیان به کشاورزان گردد. (به طور مثال کاهش عملکرد در اثر تراکم خاک در محصول چغندرقند بين 35 تا 60 و در ذرت دانه اي در حدود 46 درصد عنوان شده است). لذا درصورتي که عملكرد محصول مزرعه اي مناسب نباشد، ممکن است يکي از عوامل ايجاد کننده آن، وجود تراکم خاک در مزرعه فوق باشد که بايد از لحاظ علمي مورد ارزيابي قرار گيرد.

تراکم و فشردگی خاک باعث کاهش عملکرد و بازده محصوات کشاورزی می شود

افزایش هزینه های کشاورزان ناشی از افزایش مصرف سوخت

هرچقدر میزان تراکم و فشردگی خاک مزرعه ای بیشتر باشد،کشاورز نیاز بیشتری به شخم زنی و بهره گیری از ماشین آلات کشاورزی برای حل این مشکل می بیند که این کار، افزایش سوخت مصرفی و هزینه های کشت را به دنبال دارد.

تخريب محيط زيست

تراکم خاک مي تواند باعث تاثيرات منفي بر محيط زيست گردد که به طور اختصار به تعدادي از آنها اشاره مي شود.

آلودگی آبهاي زيرزميني

در جايي که ريشه گياه به علت تراکم خاک نمی تواند نفوذ مناسبي داشته باشد، نيترات اضافي خاک به آبهاي زيرزميني انتقال يافته و باعث آلودگي آنها مي گردد. از طرف ديگر در اثر تراکم خاک، ميزان آبشويي در مزارع کشاورزي افزايش يافته و درصدي از اين آبهاي سطحي که حامل نيتروژن و سموم مصرفي می باشند، در مکان هايي که نفوذپذيري آب در خاک خوب است به عمق خاک نفوذ کرده و پس از رسيدن به آبهاي زيرزميني باعث آلودگي آنها می شوند.

آلودگي آب هاي سطحي

تراکم خاک روي هر دوعامل ميزان و شرايط ايجاد آبشويي در مزارع کشاورزي موثر است و علت اصلي آن نيز کاهش نفوذپذيري آب در خاک است. در اثر آبشويي خاک، آب گل آلود شده و محصول حاصل از آن باعث آلودگي آبهاي سطحي مي گردد که نتيجه آن کاهش مقدار اکسيژن محلول در آب و در نهايت مرگ بسياري از جانداران آّبزي به خصوص ماهي ها می باشد.لازم به ذکر است که با افزايش ميزان آبشويي در مزارع کشاورزي، ميزان ورود نيتروژن و سموم مصرف شده در کشاورزي نيز به آبهاي سطحي بيشتر شده و باعث آلودگي بيشتر آبهاي فوق می شود.

اثر گلخانه ای زمين

تراکم خاک بصورت مستقیم یا غیر مستقیم در خروج گازهای موثر در اثر گلخانه ای زمین که باعث گرم شدن بیشتر زمین می شود تاثیر می گذارد، گازهایی همچون دی اکسید کربن، متان و اکسیدهای نیتروژن.

عوامل ايجاد کننده تراکم خاک

از مهمترين عوامل ايجاد کننده تراکم خاک در مزارع کشاورزان مي توان به موارد زير اشاره نمود:

تردد ماشين هاي کشاورزی

هرچند کليه عمليات زراعي بر فشردگي خاک هاي سطحي و عمقي تاثير مي گذارند، با اين حال بيشترين مقدار تراکم خاک در اثر حرکت چرخ هاي لاستيکي ماشين هاي کشاورزي ايجاد می شود. با افزايش دفعات تردد ماشين هاي کشاورزي در سطح مزرعه، ميزان تراکم خاک نيز افزايش مي يابد. به ازاء هر دفعه عبور ماشين، خاک نسبت به قبل متراکم تر شده و اين تراکم خاک می تواند از سطح تا عمق خاک )باتوجه به شرايط خاک و ماشين مورد استفاده(  افزايش يابد. سيستم خاک ورزي سنتي فعلي نيز که در بعضي مواقع بين 12 – 10 مرتبه عبور تراکتور جهت خاک ورزي و کاشت محصول در آن انجام مي شود، این مشکل را تشدید می نماید.

استفاده از تراکتور و ماشين هاي کشاورزي در خاک مرطوب

انجام عمليات شخم در رطوبت زياد خاک و عبور ماشين هاي حمل بار با وزن هاي زياد در زمان برداشت محصول، به ويژه در حالتي که خاک نيز مرطوب باشد باعث افزايش ميزان تراکم مي گردد. در صورتي که تراکتور و ماشین های کشاورزي در خاک مرطوب تردد نمايند، اثر تراکم، بيشتر از حالتي است که همان وسيله در خاک خشک حرکت کند.

تردد تراکتور و سایر ماشین آلات کشاورزی در خاک مرطوب، باعث تشدید مشکل تراکم خاک می شود

انجام عمليات شخم با گاوآهن برگردان دار در يک عمق ثابت

با توجه به اين که عمليات شخم جهت تهيه بستر بذر در برخي مناطق، با گاوآهن برگردان دار انجام مي شود، عمق شخم فشرده شده و در نهايت پس از چند سال، لايه متراکمي در کف شيار شخم ايجاد می شود.

وضعيت طبيعي خاک

در بعضي از مناطق به طور طبيعي يک لايه متراکم در عمق معيني از خاک وجود دارد که مربوط به نحوه تشکيل خاک در ميليون ها سال قبل است.  اين لايه سخت ممکن است در بعضي از مزارع نزديک به سطح خاک بوده و باعث ايجاد مشکلات خاصي در فعاليت هاي زراعي و عملکرد محصول نماید.

وجود لایه های زیرین سخت و متراکم طبیعی در زیر خاک کشاورزی در برخی مناطق

فشار زیاد باد لاستیک ها

هرچه فشار باد لاستیک ها بيشتر افزايش يابد، سطح تماس لاستیک ها با زمين کمتر شده و ميزان تراکم خاک حاصل از عبور وسيله فوق بيشتر می شود.

فشار زیاد باد لاستیک ها، اثر زیادی بر روی متراکم شدن خاک کشاورزی دارد

انتقال ذرات رس از لايه سطحي به عمق خاک

در اثر آبياري محصول و همچنين بارندگي، آب در داخل خاک نفوذکرده و ضمن پيشروي به اعماق خاک به مرور زمان ذرات ريز رس را نيز به همراه خود انتقال می دهد. اين عمل باعث پر شدن خلل و فرج در عمق خاک مي گردد. از طرف ديگر با افزايش درصد رس در اعماق خاک، شرايط جهت متراکم شدن اين لایه ها بيشتر می شود.

عدم رعايت تناوب زراعي:

در صورت عدم رعايت تناوب زراعي و استمرار در کاشت يک محصول خاص، عمق نفوذ ريشه ثابت مانده و پس از پوسيده شدن ریشه ها، منافذي در يک عمق مشخص خاک ايجاد و باعث کاهش تراکم خاک آن لايه می شود.  در صورت رعايت تناوب زراعي و استفاده از گياهاني با عمق نفوذهاي مختلف ريشه، تراکم خاک در عمق بيشتري از خاک کاهش می یابد. رعايت تناوب زراعي باعث بهبود شرايط فيزيکي خاک مي گردد .

نحوه تشخيص تراکم خاک

جهت تعیین تراکم خاک در مزارع، راه هاي مختلفي وجود دارد. تعیین قطعي تراکم خاک در مزارع، از طريق روش هاي تعیین جرم مخصوص ظاهري و شاخص مخروط خاک که روش هاي علمي هستند ولي نياز به دستگاه هايي همانند نفوذ سنج مخروطي دارند، ميسر است. این آزمایشات معمولاً توسط کارشناسان انجام گرفته و نتايج آن توسط آنها مورد تفسير و ارزيابي قرار مي گيرد. اما براي تشخيص اوليه، مي توان از روش هاي تجربي استفاده نمود.

تعیین دقیق میزان تراکم خاک کشاورزی با استفاده از دستگاه نفوذ سنج مخروطي

روش هاي تجربي جهت تشخيص اوليه تراکم خاک

روش هاي تجربي بر مبناي مشاهدات داخل مزرعه انجام شده و به کمک آنها مي توان احتمال وجود تراکم خاک را در مزرعه پيش بيني نمود. در صورت مشاهده هرکدام از نشانه های زیر، بهتر است موضوع تراکم خاک مورد بررسي جدی و ارزيابي دقیق قرار گيرد.

باقي ماندن آب بر روي سطح مزرعه

درصورتي که نفوذپذيري آب در خاک مناسب نباشد، مدت زمان بيشتري طول مي کشد تا آب در داخل خاک نفوذ کند. براي مثال اگر در دو مزرعه کنار هم يکي آب به راحتي در خاک نفوذ کند، احتمالاً مزرعه اي که آب با تاخير درخاک آن نفوذ مي کند داراي مشکل تراکم خاک است.

زرد رنگ شدن محصول

درصورتي که محصول در بخش هایی و يا اکثريت مزرعه زردرنگ شده و يا تفاوت رشد رويشي در بخش های مختلف مزرعه مشاهده گردد (به طور غیر طبیعی)، احتمالاً مزرعه فوق داراي تراکم خاک می باشد.

شکل نامناسب غده هاي زيرزميني

درصورتي که غده هاي زيرزميني داراي شکل های مرسوم خود نبوده و شکل نامناسب پيدا کرده و يا کوچک باقي مانده باشند(مثلاً در سیب زمینی) يا ریشه های اصلي آنها به صورت چند ريشه اي درآمده باشد(مثلاً در چغندر قند)، احتمالاً مزرعه فوق داراي مشکل تراکم خاک می باشد..

عدم نفوذ مناسب گاوآهن برگردان دار در داخل خاک

در صورتي که راننده تراکتور در زمان شخم زدن متوجه شود که با وجود سالم بودن گاوآهن برگردان دار و تیغه های آن، گاوآهن به خوبي در خاک نفوذ نکرده و در يک عمق خاص ثابت می ماند، اين موضوع احتمالاً نشان دهنده وجود يک سخت لايه به ويژه سخت لايه حاصل از کارکرد گاوآهن در يک عمق ثابت در طول ساليان است (در اين حالت اگر گاوآهن بيشتر از عمق شخم مرسوم در خاک نفوذ کند، قدرت مورد نياز تراکتور به صورت يک دفعه افزايش می یابد) .

کاهش عمق نفوذ ريشه

درصورتي که ريشه گياه به خوبي در خاک نفوذ نکرده و عمق نفوذ آن کمتر از عمق نفوذ مرسوم باشد، احتمالاً به يک لايه سخت برخورد کرده که از رشد طولي ريشه جلوگيري می نماید.

راهکارهاي جلوگيري از افزايش تراکم خاک

از مهمترين راهکارهاي عملي جلوگيري از افزايش تراکم خاک، مي توان به موارد زير اشاره نمود:

کاهش تردد تراکتور و ماشين هاي کشاورزي در مزرعه

جهت کاهش تراکم خاک، مي توان تعداد تردد ماشین های کشاورزي در مزرعه را کاهش داد و سيستم خاک ورزي را به سمت حداقل خاک ورزي و بدون خاک ورزي هدايت نمود كه اين امر با اجراي كشاورزي حفاظتي محقق مي شود.

کاهش ميزان وزن تراکتور و ماشين هاي کشاورزي تا حد امکان

با افزايش وزن تراکتور و ماشين هاي کشاورزي، ميزان تراکم در عمق خاک نيز افزايش می یابد. به عبارت ديگر با افزايش وزن وسيله مورد نياز، تراکم خاک از لایه های سطحي به عمق خاک پيشرفت مي کند. براي مثال در زماني که جهت حمل و نقل چغندرقند، يک کاميون خالي وارد مزرعه گردد، ميزان تراکم خاک آن بيشتر در سطح متمرکز است ولي زماني که کاميون فوق کاملاً پر شده و وزن آن افزايش يابد، در اثر حرکت آن در مزرعه، خاک مزرعه بيشتر فشرده شده و اثر تراکم آن تا عمق بيشتر از 40 سانتيمتر اعمال مي گردد. بنابراين بايد تا آنجا که ممکن است از عبور تراکتور و ماشين هاي کشاورزي با وزن زياد در سطح مزارع جلوگيري به عمل آيد.

کاهش تردد ماشين هاي کشاورزي در خاک مرطوب

براي کاهش ميزان فشردگي خاک، بهتر است از تردد ماشين هاي کشاورزي زماني که رطوبت خاک مزرعه زياد است، اجتناب نمود.

تنظيم فشار باد لاستيک ها

فشار هوای کمتر در لاستیک به معنای منطقه تماس بیشتر لاستیک با سطح خاک است. در اینصورت بار در یک منطقه بزرگتر توزیع می شود. بنابراین بهتر است فشار باد لاستيک هاي تراکتور با توجه به دستورالعمل فني آن تنظيم و از افزايش بيش از حد فشار باد لاستيک ها خودداري گردد.

تنظیم باد لاستیک ماشین آلات کشاورزی، تاثیر زیادی در جلوگیری از تراکم خاک دارد

افزايش سطح تماس چرخ هاي تراکتور با خاک

هر چقدر ميزان سطح تماس چرخهاي تراکتور با خاک بيشتر باشد، نيروي حاصل از وزن تراکتور، روي سطح بيشتري توزيع شده و در نهايت باعث کاهش اثر تراکم خاک آن مي گردد.

بنابراين جهت کاهش تراکم حاصل از عبور تراکتور و ماشین های کشاورزي مي توان تعداد و يا عرض لاستیک های مورد استفاده را افزايش داد. در صورت افزايش قطر لاستيک هاي مورد استفاده، تراکم خاک حاصل از عبور وسيله فوق کاهش می یابد. زيرا با افزايش قطر لاستیک ها، سطح تماس چرخ ها با خاک بيشتر شده و در نتيجه اثر تراکم آن کاهش پیدا می کند.

استفاده از کودهاي آلي

جهت بهبود ساختمان خاک، نياز به وجود مواد آلي در خاک می باشد. باتوجه به اينکه خاک هاي زراعي کشور و از جمله منطقه شمال خوزستان(دزفول، شوش، اندیمشک و کرخه)، به طور معمول کمتر از يک درصد ماده آلي دارند، نياز است تا در طول چندين سال، مواد آلي به آن افزوده شود. استفاده از مواد آلي درمزارع کشاورزي باعث بهبود ساختمان خاک و کاهش تراکم خاک مي گردد.

باقي گذاشتن بقاياي گياهي بر سطح خاک

درصورتي که بقاياي گياهي بر سطح خاک قرار گرفته باشند، در اثر تردد تراکتور و ماشين هاي کشاورزي بر روي بقاياي گياهي، ميزان فشردگي خاک کاهش می یابد. علت اين عمل، افزايش سطح تماس و توزيع فشار وارده از تراکتور و ماشین های کشاورزي به خاک است. لذا بهتر است مقداري از بقاياي گياهي در سطح خاک باقي بماند تا ضمن کاهش اثر تراکم خاک حاصل از عبور تراکتور و ماشین های کشاورزي، از تابش مستقيم نور خورشيد بر سطح خاک نيز جلوگيري و باعث حفظ رطوبت خاک گردد.

باقی گذاشتن بقایای گیاهی بر روی سطح خاک، تاثیر مثبتی بر جلوگیری از تراکم خاک کشاورزی دارد

لغزش کمتر چرخ هاي تراکتور

ميزان لغزش چرخ هاي تراکتور در فشردگي خاک موثر است. به طوري که با افزايش درصد لغزش چرخ هاي تراکتور، ميزان تراکم خاک نيز افزايش پیدا می کند. بهتر است درصد لغزش چرخ هاي تراکتور در محدوده مناسب آن(10-15 درصد) باشد و از افزايش بيشتر آن جلوگيري به عمل آيد.

استفاده از گياهان با ريشه عميق

بعضي از گياهان زراعي به خوبي در عمق خاک نفوذ کرده و از لایه های سخت خاک نيز عبور مي کنند. از جمله اين گياهان مي توان به يونجه و شبدر شيرين اشاره نمود که قابليت نفوذ به سخت لايه هاي حاصل از کارکرد ساليانه گاوآهن برگردان دار در يک عمق ثابت را دارا هستند. پس از نفود ريشه گياهان فوق به عمق خاک و پوسيده شدن آنها، ريشه محصولات ديگر می توانند به راحتي در منافذ باقي مانده از ريشه هاي قبلي، که در سخت لايه خاک ايجاد شده اند، عبور نموده و محيط مناسب تري را جهت استفاده در اختيار گياه قرار دهند.

تمرکز تراکم خاک در نواحي خاصي از مزرعه

جهت کاهش تراکم خاک در سطح مزرعه مي توان مناطق خاصي از مزرعه را جهت عبور تراکتور در نظر گرفت تا به جاي اينکه کل مزرعه تحت تاثير تراکم خاک قرار گيرد، فقط نواحي خاصي متراکم شوند. لازم به ذکر است که در اين روش، ناحيه اي که تردد در آن بيشتر است، خاک آن متراکم تر خواهد شد. از اين روش مي توان در شرايطي که کاشت بر روي پشته هاي ثابت و دائم انجام می شود، استفاده نمود. در اين حالت، تردد تراکتور جهت انجام کليه عمليات در داخل جویچه ها انجام شده و بر روي پشته ها در طول چندين سال، هيچگونه ترددي انجام نمی شود. در نتيجه ريشه گياه به راحتي به فعاليت خود ادامه می دهد.

استفاده از زير شکن(ساب سویلر)

استفاده از زيرشکن(ساب سویلر)، روشی متداول جهت کاهش ميزان تراکم خاک است. زیرشکن جزء ادوات خاك ورزی اولیه مي باشد که برای شکستن لایه های سخت و فشرده شده در عمق خااك و بهبود شرایط فیزیکي خاك، استفاده مي شود. زیرشکن های مرسوم در ایران معمولاً بین یك تا 5 شاخه و اکثراً از نوع 3 شاخه مي باشند.

معمولاً باتوجه به اينکه بيشتر سخت لایه های تشکيل شده در واقع همان لايه متراکم شده کف شيار شخم می باشند و در محدوده عمق 50 – 25 سانتيمتر تشکيل مي گردند، لذا بهتر است از به کارگيري زيرشکن در عمق هاي بيشتر از 50 سانتيمتر و بدون نظر کارشناسان صاحب نظر خودداري گردد.

استفاده از زیرشکن (ساب سویلر)، روشی متداول برای مقابله با تراکم خاک است

خلاصه و نتيجه گيري

تراکم خاک به عنوان يک مشکل، بر خصوصيات فيزيکي، شيميايي و بيولوژيکي خاک موثر است و می تواند باعث کاهش عملکرد محصول گردد. به دليل مکانيزه شدن کشاورزي و افزايش وزن ماشین های کشاورزي، تراکم خاک به صورت يک مشکل چند جانبه درمقابل کشاورزي پايدار نمايان شده است. کشاورزان و از جمله در منطقه شمال خوزستان شامل دزفول، شوش، اندیمشک و کرخه می توانند با شناخت این پدیده و عوامل موثر در ایجاد آن و رعایت راهکارهای عملی مقابله با آن و با مديريت صحيح مکانيزاسيون، آب و خاک، اثرات منفی تراکم را به حداقل ممکن کاهش دهند.

• برنامه اجرایی و دستورالعمل فنی کشت های پاییزه سال زراعی97-1396- جهاد کشاورزی استان خوزستان
• اثرات تراکم خاک- سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی- معاونت آموزش و ترویج کشاورزی
• نشریه مکانیزاسیون کشاورزی- دوره 5 شماره 1 -سال 1399 –صفحه های 103تا110