تاريخچه و وضعیت کشت كلزا در ایران و جهان

دانه کلزا حاوی مقادیر بالای روغن بوده و کنجاله آن، دارای ارزش غذایی مناسب در خوراک دام است. همین عوامل باعث گردیده که کلزا طی دهه های اخیر به یکی از محصولات کشاورزی مهم در جهان مبدل گردد. در ایران نیز طی سال های اخیر و به دلایل مختلف، استقبال کشاورزان از کشت کلزا رو به رشد بوده است. استان خوزستان در بین استان های کشور، رده اول تولید این محصول را به عهده دارد که عمده تولید آن در چهار شهرستان شمالی آن شامل دزفول، شوش، اندیمشک و شهرستان کرخه صورت می گیرد. در این مقاله، تاریخچه کلزا در جهان و ایران مورد بررسی قرار گرفته و همچنین وضعیت تولید آن به ترتیب در جهان، ایران، استان خوزستان و منطقه شمال خوزستان بیان گردیده است.

تاریخچه کلزا در جهان

كلزا گياهي است قديمي و اطلاعات و اسناد موجود از پرورش اين گياه در 2000 سال قبل از میلاد در هند حكايت دارند. در آن زمان روغن كلزا به عنوان روغن چراغ و روغن خوراكي و گیاه علوفه ای در تغذیه دام مورد استفاده قرار مي گرفته است.

برخي از محققين به كشت كلزاي زمستانه در آلمان و استفاده از روغن كلزا به عنوان روغن چراغ و روغن خوراكي اشاره نموده اند. در اواخر سده هاي مياني از روغن كلزا براي توليد صابون و به عنوان روغن روشنايي استفاده مي شده و هنوز نيز در چراغ محراب در برخي از كليساها روغن كلزا مي سوزد. با شروع جنگ جهاني دوم، كمبود روغن هاي روان کننده که برای استفاده در موتورهاي بخار كشتي هاي جنگی ضروري بودند در آمريكاي شمالي سبب توسعه كشت كلزا در كانادا گرديد. قبل از آغاز جنگ، کشت كلزا در كانادا تنها به صورت تحقيقاتي انجام مي شد. در بهار 1942 تحقيقات زراعي براي توليد اين دانه آغاز شده و در سال 1943 مقدار قابل توجهي از اين دانه در كانادا توليد گرديد. در آن زمان كلزاي كشت شده در كانادا از دو گونه مختلف از جنس Brassica بود:

• اولين گونه کلزا  B.Compsteris (شلغم روغني) از مدت ها قبل از جنگ، توسط يك كشاورز لهستاني كشت مي شد. در دهه 1930 یک کشاورز مهاجر لهستانی در کانادا به نام فرد سولوونیوک، بذرهایی که توسط یک دوست هم وطنش برای او فرستاده شده بود کشت کرد. دانه‌ها به‌خوبی با شرایط خاک کانادا سازگار شدند. سپس به دليل شرايط زمان جنگ، كشت آن گسترش يافت. اين محصول، به عنوان كلزاي لهستاني شناخته مي شد.
• دومين گونه کلزا B.Napus ، درسال 1943 از ايالات متحده آمريكا خريداري و در كانادا كشت شده بود. با توجه به ريشه آرژانتيني آن به عنوان كلزاي آرژانتيني معروف گرديد.

آغاز استفاده از روغن كلزا به عنوان يك روغن خوراكي به سال هاي حدود دهه 1960 باز مي گردد. ارقام بومی کلزا، سرشار از اسید چرب اروسیک بوده که این اسید چرب 75 تا 80 درصد از کل روغن موجود را به خود اختصاص می دهد. وجود این اسید چرب در روغن و کنجاله نامطلوب می باشد. در آن سال ها با اجراي عمليات به نژادي توسط محققین کشاورزی، ميزان اسيد اروسيك در روغن دانه هاي توليد شده كاهش يافت. در سال 1973، متخصصین تغذيه دام، اثرات نامطلوب ماده اي به نام گلوكوزينوليت را كه در بخش غير روغني دانه کلزا وجود داشت اعلام نمودند و تلاش ها براي كاهش اين ماده آغاز شد. یک محقق به نام دکتر بالدر استفانسن  مسئول پروژه تولید کلزا با اسید اروسیک و گلوکوزینولیت پایین شد. او در سال 1974 اولین واریته کلزای اصلاح شده را که هم میزان گلوکوزینولیت و هم مقدار اسید اروسیک آن کاهش یافته بود ، معرفی کرد. و به‌پاس زحمات او و همکارش ، عنوان «پدر کلزا» را به دست آورده‌اند و یادبود آنها در تالار مشاهیر کشاورزی کانادا وجود دارد. در اثر این اقدامات، انقلابی در زراعت و تغذیه این گیاه به وجود آمد.

نام کانولا (روغن کانادایی) به‌منظور تمایز آن از کلزا ابداع شد. اين واريته اصلاح شده B.Napus به عنوان رقم تاور معروف گرديد. در اواخر دهه 1970 اصطلاح کانولا توسط انجمن صنايع روغنكشي غرب كانادا به ثبت رسيد و بر اساس آن تعريف، كانولا دانه اي است كه ميزان اسيد اروسيك در روغن حاصل از آن كمتر از 5 درصد و ميزان گلوكوزينوليت در كنجاله آن كمتر از 3 ميلي گرم در هر گرم بوده و از واريته هاي B.Napus و B.Compsteris حاصل شده است. در سال 1986 اين تعريف اصلاح شد و ميزان اسيد اروسيك در روغن به حداكثر 2 درصد و مقدار گلوكوزينوليت حداكثر 30 ميكرو مول در گرم وزن خشك بدون چربي دانه  اعلام گرديد. ا

برخی از کشورهای اروپایی برای توصیف دانه کلزای اصلاح‌شده از اصطلاح کلزا دو صفر (اسید اروسیک کم، گلوکوزینولیت کم) استفاده می‌کنند.

روغن کلزا از دهه 70 میلادی و پس از انجام اصلاحاتی بر روی بذر آن ، به عنوان روغن خوراکی تایید شد

امروزه با بهره گیری از ارقام جدید، کیفیت و کمیت روغن این گیاه به منظور مصرف خوراکی افزایش یافته است و به دلیل مصارف گوناگون و متنوع، دانه کلزا از جمله با ارزش ترین گیاهان روغنی بویژه در مناطق معتدل در دنیا محسوب می شود. کلزا، پس از سویا و نخل روغنی، سومین رده را از نظر تولید روغن گیاهی در جهان دارا می باشد.

تاريخچه كلزا در ايران

در ایران، زراعت کلزا در بین دانه های روغنی معمول پدیده ای جدید به شمار می آید. كشت كلزا به صورت آزمايشي و محدود از اواخر دهه 1340 شمسي آغاز گرديد. اين تلاش ها از حدود 20 سال پيش بصورت موثرتري جهت یافتن ارقام مناسب كشت در ايران ادامه يافتند. بذور كلزا از كشورهاي مختلف دنيا تهيه و در مناطق مختلفي از جنوب تا شمال كشور كشت گرديد تا سازگاري اقليمي ارقام كلزا و امكان توليد گسترده آنها مشخص گردد. ارقامي كه از سال 1352 تا 1375 در ايران كشت شدند عمدتاً  شامل اورو، بليندا، اورينت، ريجنت، رافائل، گلوبال و تاور بودند که به دليل مناسب نبودن كيفيت آنها و عدم تطابق با تعريف كلزاي اصلاح شده دو صفر(كانولا) با ارقام جديد جايگزين شدند. برخي ارقام دو صفر نيز به دليل وجود مشكلات و تغيير در برخي خصوصيات كيفي، حذف شده و با انجام تحقيقات مداوم سه رقم زر گل، طلایه و استقلال در سال 76 جهت كشت معرفي گرديدند. مبناي استاندارد ملي، تعريف كانولا براي دانه و ويژگي هاي روغن كانولا براي روغن حاصل از دانه بود كه با هدف تامين سلامت جامعه در تدوين استاندارد مورد نظر قرار گرفت. اكنون روغن و كنجاله كلزا با كيفيت عالي توليد مي شود به گونه اي كه ميزان اسيد اروسيك در روغن كلزاي ايراني به حدود 0.4%  و ميانگين ميزان گلوكوزينوليت در دانه كلزاي ايراني به حدود 10 ميكرو مول بر گرم رسيده است.

کشت کلزا در ایران پس از 20 سال کشت آزمایشی و انجام تحقیقات بر روی بذر مناسب، از سال 76 شروع شد 

وضعیت توليد كلزا در جهان، ايران و شمال خوزستان

در حال حاضر كلزا يكي از مهمترين دانه هاي روغني توليد شده در جهان می باشد. دانه، روغن و كنجاله كلزا، پس از سويا بيشترين ميزان توليد جهاني را به خود اختصاص داده اند.

تولید کلزا در جهان

در سال میلادی 2024-2023 بیش از 89 میلیون تن کلزا در دنیا تولید شده است. در حال حاضر مهمترين توليدكنندگان كلزا در جهان اتحادیه اروپا، کانادا، چین و هند هستند. بزرگ­ترین عرضه کننده بذر کلزا در سطح جهانی کشور کانادا است.

نمودار زیر، مقایسه وضعیت تولید کلزا توسط کشورهای جهان طی ده سال اخیر(از 2014 تا 2023) نشان می دهد.

مقایسه تولید کلزا توسط کشورهای جهان طی ده سال اخیر(از 2014 تا 2023)

جدول زیر، وضعیت تولید کلزا در 13 کشور برتر در تولید این دانه روغنی را طی سال  2024/2023 نشان می دهد.

وضعیت تولید کلزا در 13 کشو برتر تولید  این دانه روغنی در جهان طی سال  2024/2023

تولید کلزا در ایران

همانطور که در جدول فوق نشان داده شده است، ایران در بین 30 کشور تولید کننده کلزا در جهان، رده 13 را داراست. توليد كلزا در ايران از سال 1375 به بعد رشد چشمگيري داشته و با توسعه ارقام دو صفر با كيفيت مناسب، ميزان توليد اين دانه روغني در سال 1401-1400 به بیش از 290 هزار تن رسیده است. در سال­های اخیر به دلیل سازگاری کلزا در اغلب مناطق کشور با توجه به ارقام و تاریخ های کاشت مناسب و توجه بیش­تر به توسعه و ترویج کلزا، کشت آن موفق بوده و سطح زیر کشت آن در ایران نیز افزایش قابل ملاحظه­ ای داشته است و با توجه به شرایط اقلیمی، کاشت پاییزه آن در بسیاری از نقاط کشور به راحتی امکان پذیر شده اشت.

نمودار زیر، وضعیت تولید کلزا در ایران طی ده سال اخیر(از 2014 تا 2023) را نشان می دهد.

وضعیت تولید کلزا در ایران طی ده سال اخیر(از 2014 تا 2023)

جدول زیر، مقایسه رشد میزان تولید کلزا در جهان و ایران طی ده سال اخیر(2014-2024) را نشان می دهد. همانطور که پیداست رشد تولید کلزا در ایران طی ده سال اخیر 4 برابر متوسط رشد تولید بین کشورهای جهان در این بازه زمانی بوده است.

مقایسه رشد میزان تولید کلزا در جهان و ایران طی ده سال اخیر(2014-2024)

تولید کلزا در شمال خوزستان(دزفول، شوش، اندیمشک و شهرستان کرخه)

استان خوزستان در بین کل استان های کشور، رده اول را در تولید کلزا داراست. در سال زراعی 1401-1400، تولید کلزا در خوزستان در حدود 108 هزار تن یعنی 37 درصد کل تولید کشور بوده است. بخش عمده این تولید(حدود 70 هزار تن) سهم 4 شهرستان شمال استان شامل دزفول، شوش، اندیمشک و کرخه است. جدول زیر وضعیت تولید کلزا در سال زراعی 1401-1400 در کشور، استان خوزستان و شمال استان خوزستان را نشان می دهد.

وضعیت تولید کلزا در سال زراعی 1401-1400 در کشور، استان خوزستان و شمال استان خوزستان

منطقه شمال خوزستان شامل دزفول، شوش، اندیمشک و شهرستان کرخه، قطب تولید کلزا در ایران محسوب می شود

جمع بندی

کلزا یکی از مهم ترین محصولات کشاورزی است و در تامین روغن و خوراک دام اهمیت زیادی در جهان دارد. این اهمیت باعث رشد روزافزون تولید کلزا در جهان طی دهه های اخیر گردیده است. در این مقاله سعی گردید ضمن بیان تاریخچه آن در جهان و ایران، وضعیت تولید آن به ترتیب در جهان، ایران، استان خوزستان و منطقه شمال خوزستان شامل دزفول، شوش، اندیمشک و شهرستان کرخه مورد بررسی قرار گیرد.

منبع:

• مدیریت تلفیقی حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاهی کلزا-انتشارات آموزش و ترویج کشاورزی
• وزارت جهاد کشاورزی -آمارنامه کشاورزی –محصولات زراعی- 1401-1400
• جهاد کشاورزی استان خوزستان- آمارهای زراعی استان خوزستان به تفکیک شهرستان سال زراعی- 1401-1400
• U.S department of agriculture- foreign agricultural service